อ่านตอนที่ 1 : ท่วงท่าของความทรงจำ: การปรับและรับรู้สมดุลของแรงสั่นสะเทือนจากโคลอมเบียถึงไทยใน Memoria (1)

การกระตุ้นความทรงจำผ่านเสียง เรือกระทบคลื่น ผีดิบ การรัวกลองในพิธีกรรมและเสียงระเบิด ใน I Walked with a Zombie (1943)

การรับรู้ความรู้สึกและเชื่อมโยงกับความทรงจำกลายเป็นสิ่งสำคัญ เสียงใน Memoria กระตุ้นความทรงจำผ่านการสั่นไหวของกระดูกสามชิ้นในหูชั้นในและส่งกระแสประสาทควบคู่กับการรับรู้ความสมดุลของตำแหน่งของศีรษะผ่านเส้นประสาทคู่ที่ 8 ขึ้นไปที่สมองส่วนธาลามัสที่เป็นจุดทางผ่านของผัสสะ ก่อนจะวิ่งไปแปลผลที่สมองส่วนหน้าและด้านข้าง 

นอกจากกระแสประสาทวิ่งไปที่สมองส่วนหน้าจะทำให้เกิดประสบการณ์ทางเสียงแล้ว กระแสประสาทยังวิ่งผ่านสมองส่วนลิมบิกอื่นๆ เช่น amygdala ที่ทำให้เราอ่อนไหวกับเสียงที่มีความหมาย เช่น เสียงร้องไห้ หรือคำพูด และยังเกี่ยวข้องกับการหลบหนีเมื่อเราได้ยินเสียงที่น่ากลัว เช่น ระเบิด ส่วนสมอง hippocampus ในลิมบิกก็ช่วยเพิ่มมิติการรับรู้เวลาของเสียงและตรวจสอบเสียงใหม่ๆ การฟังเสียงรบกวน (noise) ช่วยเพิ่มการเชื่อมโยงเส้นประสาทใน hippocampus ซึ่งมีผลต่อการเรียนรู้เสียงและความทรงจำKari Suzanne Kraus. (2012). Neuronal connectivity and interactions between the auditory and limbic systems. Effects of noise and tinnitus

แม้ว่าเสียงที่ดังขึ้นเมื่อเจสสิกาแตะตัวแอร์นันในวัยกลางคน จะสะทกสะท้อนกับฉากที่เจสสิกาแตะแขนแอร์นันในวัยหนุ่มเมื่อเธอค้นพบเสียงที่ใกล้เคียงกับเสียงระเบิดในหัว เสียงที่เธอบรรยายว่าคล้ายกับ “ลูกบอลคอนกรีตขนาดใหญ่กระแทกอ่างโลหะที่ล้อมรอบด้วยน้ำทะเล แล้วมันก็หดตัวเล็กลง” เสียงระเบิดที่เธอค้นหาจนพบว่าเสียงเธอได้ยินในเวลาต่อมาเป็นเสียงอื่นๆ อีกมหาศาลเกินกว่าที่เธอและผู้ฟังจะรับรู้ได้อย่างสมบูรณ์ (ผู้ชมไม่น่าจะทราบแน่ๆ ว่า มีการใส่เสียงแรกของโลกที่ถูกบันทึกเมื่อวันที่ 20 เมษายน ค.ศ.1860 โดย Edouard-Leon Scott de Martinville ซึ่งเขาบรรยายว่าเยื่อกั้นที่ใช้อัดเสียงคล้ายกับเยื่อแก้วหู)

นอกจากนี้ยังมีเสียงคลื่นในมหาสมุทรและเรือ ซึ่งนอกจากจะชวนให้นึกถึง Luminous People (2007) ยังชวนให้นึกถึงเสียงของเรือเดินสมุทรในตอนต้นของ I Walked with a Zombie (1943) โดย Jacques Tourneur ซึ่งถือเป็นภาพยนตร์เรื่องแรกๆ ที่ท้าทายการนำเสนอภาพแทนของคนผิวสีในอุตสาหกรรมภาพยนตร์อเมริกัน ภาพยนตร์เรื่องนี้เองที่เป็นแรงบันดาลใจให้อภิชาติพงศ์เปลี่ยนชื่อตัวแสดงหลังจากเอริกาเป็นเจสสิกา ฮอลแลนด์ในช่วงพัฒนาบทภาพยนตร์ Memoria 

I Walked with a Zombie เป็นเรื่องราวของเบ็ตซี่ พยาบาลชาวแคนาดาที่ได้รับการติดต่อจาก พอล ฮอลแลนด์ เจ้าของไร่อ้อยบนเกาะ Saint Sebastian ในหมู่เกาะแคริเบียน เบ็ตซี่รับหน้าที่ในการดูแล เจสสิกา ฮอลแลนด์ ภรรยาของพอล ที่ล้มป่วยด้วยโรคปริศนา หมอแมกซ์เวลบอกว่าไขสันหลังของเธอถูกทำลายอย่างรุนแรงจนทำให้เธอไม่สามารถดูแลตัวเองได้ 

เบ็ตซี่ตกหลุมรักพอล ในระหว่างที่ดูแลภรรยาของเขา แต่การอยู่บนเกาะแห่งนี้ก็ทำให้เธอได้ยินเสียงกลองรัวแทบทุกคืน กลองรัวจากพิธีกรรมของอดีตทาสผิวสีที่มาชุมนุมกันตอนกลางคืนหลังจากทำงานในไร่อ้อย เธอค่อยๆ ค้นพบความรุนแรงที่ถูกปกปิดด้วยความเงียบสงบ เกลียวคืน แดดจ้า และต้นปาล์มของเกาะว่าชุมชนแห่งนี้เกิดขึ้นจากเจ้าอาณานิคมผิวขาวและทาสที่ถูกขนมาทางเรือ 

วันหนึ่งคนใช้ที่คฤหาสน์ของพอลบอกกับเบ็ตซี่ว่าเจสสิกาอาจจะถูกคำสาปมนต์ดำของทาสที่โกรธแค้น ในขณะที่แรนด์ แม่ของพอลผู้เป็นแพทย์ในชุมชนบอกว่าเจสสิกาเป็นผีดิบ แต่เรื่องก็คลี่คลายด้วยว่าแรนด์ ต่างหากที่เป็นคนทำของใส่เจสสิกา เพราะค้นพบความจริงว่าเวสลี่ ลูกชายต่างบิดากับพอล หลงรักเจสสิกาเช่นกันและต้องการพาเธอหนีไปจากเกาะ เธอจึงใช้วูดูสะกดวิญญาณเจสสิกาไว้ และชาวเผ่าต่างหากที่พยายามช่วยเจสสิกาอยู่ตลอด ในท้ายที่สุดเวสลี่ก็พาเจสสิกาหนีไปในทะเลและจมน้ำเสียชีวิตทั้งคู่ หลังจากนั้นพอลและเบ็ตซี่ก็รักกันอย่างมีความสุข นี่จึงเป็นเรื่องของการพบกับเมียใหม่ในงานศพของเมียคนเก่า

ฉากที่ตราตรึงใจคือฉากในตอนต้นเรื่อง เบ็ตซี่นั่งเรือข้ามเกาะมากับพอล เบ็ตซี่คิดในใจว่าดวงดาวบนเรือช่างงดงาม ยังรวมไปถึงลมอุ่นพัดเอื่อยๆ สัมผัสแก้มของเธอ เธอสูดหายใจลึกเต็มปอดและพูดกับตัวเองว่า “ช่างงดงามเหลือเกิน” ก่อนที่พอลจะพูดขึ้นว่า “มันไม่ได้สวยงามอย่างที่เธอคิดหรอก” ราวกับว่าเขาอ่านใจเธอได้ “คนหน้าใหม่ที่มาเกาะนี้ก็คิดแบบนี้กันทั้งนั้น ปลาที่กำลังแหวกว่ายพวกนั้น ก็มีปลาใหญ่กว่าที่จ้องจะกินพวกมัน น้ำส่องสะท้อนเรืองรองที่คุณกำลังเห็น มันคือแสงวูบวาบของศพสิ่งเล็กสิ่งน้อยจำนวนมหาศาล นี่จึงเป็นแสงแวววาวของการเน่าเปื่อย ไม่มีสิ่งสวยงามที่นี่หรอก มีแต่ความตายและการย่อยสลาย สิ่งที่ดีล้มตายที่นี่ทั้งนั้น แม้แต่ดวงดาวบนท้องฟ้า”

I Walked with a Zombie ทำให้เราเห็นอีกโลกหนึ่งที่อุดมไปด้วยความไม่เป็นเหตุเป็นผล Tourneur สนใจว่าวิทยาศาสตร์อาจไม่ได้ให้คำตอบทั้งหมด เขาจึงสร้างโลกที่ไม่มีใครเข้าใจได้ทั้งหมดผ่านภาพยนตร์ที่มีความกำกวมและเรื่องราวที่ไม่มีตอนจบสมบูรณ์ Gwenda Young อาจารย์ด้านภาพยนตร์ University College Dublin บอกว่า I Walked with a Zombie คล้ายกับการตรึกตรองหรือนั่งสมาธิขบคิดการต่อรองทางอำนาจระหว่างคนขาวและคนผิวสีในสังคมหลังอาณานิคมซึ่งสอดคล้องกับในช่วงทศวรรษ 1940 ที่เกิดการถกเถียงในประเด็นเชื้อชาติอย่างมากในอเมริกา I Walked with a Zombie อาจเป็นหนึ่งในภาพยนตร์ฮอลลีวูดเรื่องแรกๆ ที่เฉลิมฉลองความแตกต่างหลากหลายของคนผิวสี และนำเสนอภาพของความเชื่อชนเผ่าด้วยความเคารพGwenda Young. (1998). The Cinema of Difference: Jacques Tourneur, Race and “I Walked with a Zombie” (1943)

แต่บทสนทนาระหว่างเบ็ตซี่และพอลก็อาจชวนให้นึกถึงบทสนทนาระหว่างราตรีและสุรชัย ราตรีเป็นหญิงสาวที่ตกหลุมรักสุรชัย และมองว่า การไปปิคนิคยามบ่ายทานแซนวิช ดื่มด่ำบรรยากาศริมโขง ท่องเที่ยวใน “เมืองที่มีเรื่องเร้นลับหลากหลายรอการค้นพบ” ดูจะเป็นชีวิตที่น่าอภิรมย์และสวยงาม แต่อากาศที่ร้อนระอุก็ทำให้เธอไม่สบายตัว จนทำให้เธอตื่นขึ้นมา อากาศร้อนอาจกลายเป็นเหมือนเสียงระเบิด เหมือนแผ่นดินกัมปนาทบนเมืองที่ฉาบด้วยความสวยงามและเงียบสงบเมือง Pijao เป็นเมืองแรกในลาตินอเมริกาที่เข้าร่วมโครงการ Citta Slow (Slow City) movement ซึ่งก่อตั้งในอิตาลีเมือปี ค.ศ.1999 เพื่อสนับสนุนการท่องเที่ยวแบบยั่งยืนไม่เร่งรีบ ลดการทำลายสิ่งแวดล้อม อนุรักษ์วัฒนธรรม หรือโขดหินที่รูปร่างแปลกๆ กลางลำน้ำโขงซึ่งดึงดูดนักท่องเที่ยว แต่ก็เป็นอนุสรณ์ของความตายของพญานาค

บทสนทนาระหว่างเบ็ตซี่และพอลก็ชวนให้นึกถึงเจสสิกาผู้เดินเตรดเตร่ท่องเมืองโบโกตาและเมเดยิน นั่งเงียบสดับฟังเสียงในสวน หรือดูชายหนุ่มสองคนเต้นรำกันกลางถนน ในเมืองที่มีสีสันและไม่มีวันหลับไหล กลับซุกซ่อนบาดแผลความทรงจำที่ไม่เลือนหาย หากแต่ปะทุขึ้นมาอย่างเงียบเชียบ ที่อาจมีเพียงเจสสิกาที่ได้ยิน Memoria จึงเป็นการตีความ I Walked with a Zombie อีกครั้ง บนเกาะที่สวยงาม แสงแดด และรอยยิ้มของผู้คน มีเพียงเบ็ตซี่ที่รับรู้ถึงการกดขี่ที่ยังดำรงอยู่บนหมู่เกาะในอเมริกาใต้ บนเกาะที่ผู้คนใช้ชีวิตอย่างชินชาและต่อสู้กันเท่าที่เรี่ยวแรงจะมี

มิติพิศวง ตะวันตก-ตะวันออก ภายนอก-ภายใน อำนาจแบบลำดับชั้น-การร้อยรัดในแนวระนาบ

หนึ่งในฉากที่น่าจดจำคือฉากที่เจสสิกาไปพบแพทย์คล้ายกับฉากป้าเจนใน Blissfully Yours (2002) พยายามทวงหมอว่าเธอต้องการมีลูก แต่ยาที่หมอให้ไปทำให้เธอเอาแต่นอนหลับและไม่ได้มีอะไรกับสามี เจสสิกาพยายามจะขอยานอนหลับจากหมอแต่กลับถูกเตือนว่าเธอมีแนวโน้มจะติดยานอนหลับ หมอจึงเสนอใบปลิวพระเยซูให้แทน นี่แสดงให้เห็นว่าความเชื่อแบบเอกเทวนิยมผสมผสานได้เป็นอย่างดีกับการแพทย์สมัยใหม่และวิทยาศาสตร์ 

“ขรัวอินโข่ง ใช้เส้นขอบฟ้าและจุดสุดสายตา เติมเงา ความมืดตามลำต้นไม้ เป็นศิลปินเรียลลิสต์คนแรกที่ไม่แพ้ฝรั่ง” ในนิทรรศการภาคสองของ A Minor History อภิชาติพงศ์สนใจการวาดรูปของขรัวอินโข่ง ผู้ผสานการวาดรูปแบบจิตรกรรมตามประเพณีเข้ากับการเขียนภาพแบบตะวันตกตามหลักทัศนียภาพ (perspective) ผลงานทำให้เกิดภาพแบบสามมิติ ทำให้มีระยะใกล้-ไกลจิตรกรรมไทย – คณะศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม ผ่านเทคนิคการวาดให้มีจุดรวมสายตา (vanishing point) หรือจุดลับตาหรือจุดอันตรธานคือจุดรวมของเส้นฉายของภาพและจุดเส้นระดับสายตาที่แบ่งผืนดินกับท้องฟ้า โดยที่เทคนิคการเขียนตามหลักทัศนียภาพเกิดขึ้นในยุคภูมิธรรมเพื่อเพิ่มความลวงตาปัณฑชนิต พงศ์สถาพร. (2013). การสร้างพื้นที่ทางสถาปัตยกรรมจากมุมมองทัศนียภาพ.

การปรับเปลี่ยนศิลปะในราชสำนักของรัชสมัยพระจอมเกล้ามีสาเหตุจากความเสื่อมโทรมของสถาบันสงฆ์ และถูกมิชชันนารีโจมตีคำสอนของพุทธ จนนำไปสู่การก่อตั้งธรรมยุติกนิกายขึ้นโดยมีการนำความคิดจากโลกตะวันตกเข้ามาตีความพระไตรปิฏก ให้เป็นเหตุเป็นผล และไม่ขัดแย้งกับวิทยาศาสตร์ธนพร ตั้งพรทวี. (2016). บทบาทของภาพถ่ายกับการเปลี่ยนแปลงงานจิตรกรรมสมัยรัชกาลที่ 4 แต่นิกายธรรมยุติก็ถูกใช้เป็นเครื่องมือของสยามในการควบคุมอีสานผ่านการสร้าง “วัดสุปัฏนาราม” ที่เมืองอุบลราชธานี เพราะมีความไม่มั่นคงทางการเมืองการปกครองรวมทั้งอิทธิพลของฝรั่งเศสที่ขยายอํานาจสุพัตรา ทองกลม. (2015). วัดธรรมยุติกนิกายในจังหวัดอุบลราชธานี.

ในทางหนึ่ง การผสมกันของเอเลี่ยนหรือสิ่งอื่นจากภายนอกเข้ากับภายในอาจถูกฉวยใช้เป็นตัวช่วยในการต่อรองทางอำนาจของอำนาจองค์อธิปัตย์ การถ่ายเทระหว่างภายนอกกับภายในที่อาจทำให้เรามองเห็นมิติที่ทับซ้อนแต่ก็ลวงตาเราได้พร้อมๆ กันเหมือน “มายากลของประวัติศาสตร์องคชาติไทยชูชัน.” และมันอาจเหมือนมายากลสีธงชาติไทยที่เจสสิกาเล่นให้ แอ็กเนส นักโบราณคดีชาวฝรั่งเศสดู 

จุดลับตาหรือจุดรวมสายตากลายเป็นจุดที่ทั้งทำให้เราเห็นและไม่เห็น เหมือนเมืองที่ทั้งมีมนต์เสน่ห์และมีประวัติศาสตร์บาดแผลซ่อนอยู่ ในนิทรรศการภาคสองของ A Minor History จุดรวมสายตาของฉากลิเกหมอลำคณะ “ซี้น 2 ต่อน” ถูกปิดทับและโจมตีด้วยภาพ “การฉีกกรอบปัญหาความขัดแย้งภายในประเทศ สู่ธรรมชาติอันแสนสุข” โดย ณฐนน แสนจิตต์ จุดรวมสายตาที่เคยเป็นบันลังก์ตั่งทอง เป็นจุดที่แสงเรืองรองขึ้นเมื่อมีเสียงวัตถุกระแทกในภาคแรก ตอนนี้ถูกปิดทับด้วยภาพของศิลปินรุ่นใหม่ 

นอกจากนี้ผลงานของขรัวอินโข่งที่โด่งดังคือภาพดอกบัวขนาดยักษ์ที่อยู่กลางบึง ท่ามกลางผู้คนจำนวนมากกำลังชื่นชมอยู่ริมบึง สื่ออุปมาอุปไมย เปรียบเทียบถึงพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ โดยให้พระพุทธเจ้าเปรียบเป็น “ดอกบัวยักษ์” พระธรรมเปรียบดั่งน้ำหวานหรือกลิ่นหอมของดอกบัว และพระสงฆ์เปรียบเป็นคนหรือแมลงที่มาชื่นชมดอกบัว อีกทั้งยังมีความหมายซ่อนไว้เป็นการพูดถึงยุคภูมิธรรมที่เกิดขึ้นในตะวันตกทั้งยุโรปและสหรัฐอเมริกาในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 19 หรือในช่วงสมัยรัชกาลที่ 3 ด้วย“ดอกบัวยักษ์ Victoria” ภาพปริศนาธรรมขรัวอินโข่ง วัดบวรฯ วัดบรมฯ สื่อ “ความยิ่งใหญ่” ของอังกฤษ. www.museum-press.com/

โดยภาพดอกบัวยักษ์ดังกล่าวนี้ น่าจะสื่อถึงดอกบัวขนาดใหญ่ที่นักวิทยาศาสตร์ชาวอังกฤษค้นพบจากทวีปอเมริกาใต้ แล้วนำมาเพาะเลี้ยงในอังกฤษจนประสบผลสำเร็จ เป็นที่ตื่นเต้นให้แก่ชาวอังกฤษเป็นอย่างมาก และได้มีการตั้งชื่อดอกบัวชนิดนี้ว่า “Victoria” เพื่อเฉลิมพระเกียรติแด่สมเด็จพระนางเจ้าวิกตอเรียที่เพิ่งเสด็จขึ้นครองราชย์ และเป็นการสื่อว่า อำนาจทางการเมืองของจักรวรรดิอังกฤษที่ยิ่งใหญ่เหนือชาติใดๆ ในเวลานั้น⁸

จากดอกบัวของขรัวอินโข่งที่เหมือนเป็นการเฉลิมฉลองมิตรภาพระหว่างอังกฤษและสยามผ่านสนธิสัญญาเบาริ่งซึ่งนำความมั่งคั่งอย่างมหาศาลสู่ราชวงศ์และเป็นการนำสยามเข้าสู่ระบบทุนนิยมโลกผ่านการล่าอาณานิคมภายใน ในนิทรรศการภาคสองของ A Minor History ยังมีผลงานชื่อ Thep Nelumbo Nucifera ของ Methagod ซึ่งพูดถึงบัวที่โผล่จากเหง้าใต้ดิน หลังจากแตกอยู่ในสภาวะพักตัวและสามารถให้กำเนิดต้นอ่อนใหม่ได้ งานชิ้นนี้ความอมตะและการฟื้นตัวของขบวนการเคลื่อนไหวของเยาวชนของประเทศไทยในช่วง ค.ศ.2020-2021 

วัตถุทรงกลม จุดสีขาว ผลไม้ปริศนา จากครูดอกฟ้าและเด็กชายพิการ ถึงกล้วยไม้ที่รากำลังกัดกิน

ความสัมพันธ์ระหว่างดอกบัวกับแมลงจึงมีมิติของเรื่องเล่าที่ถูกไม่ให้เล่าและเรื่องเล่าที่ถูกชวนเชื่อซึ่งซ้อนเหลื่อมให้เราเห็นบางมุม ความสัมพันธ์ระหว่างดอกบัวกับแมลงจึงเป็นเสมือนวงกลมหรือวัตถุทรงกลมที่อยู่ในภาพยนตร์ของอภิชาติพงศ์ นับตั้งแต่ Mysterious Object at Noon (2000) วัตถุทรงกลมที่ส่งทอดเรื่องเล่าของเด็กชายพิการและครูดอกฟ้า วัตถุทรงกลมประหลาดหลุดออกมาจากกระเป๋ากระโปรงครูดอกฟ้า กลายเป็นเด็กอีกคนที่เอาศพครูดอกฟ้าไปซ่อนในตู้เสื้อผ้า 

วัตถุทรงกลมปริศนาที่ส่งทอดเรื่องเล่าจากเหนือจรดใต้ไปยังเกาะปันหยี กลุ่มเด็กนักเรียนเล่าเรื่อง “มนุษย์ต่างดาวจะเก็บดอกไม้ เสือจะมาฆ่ามนุษย์ต่างดาว แต่ครูดอกฟ้ากลับถูกเสื้ออีกตัวฆ่าตายเพราะมาเก็บดอกไม้ แฟนครูดอกฟ้ากลายเป็นคนพิการ และต้องการแก้แค้น แต่สุดท้ายก็ถูกมนุษย์ต่างดาวฆ่า” วัตถุทรงกลมนี้เองที่เราเห็นในนิทรรศการตั้งแต่ดวงอาทิตย์ที่กลมแดงสุกสว่าง หรืออาจะเป็นเครื่องหมายมหัพภาค จุดสีขาวหลังข้อความบนพื้นผ้าสีขาวที่เล่าความทรงจำของอภิชาติพงศ์ และคนอื่นๆ

หรืออาจเป็นวงกลมที่อยู่คู่รูปเจสสิกานอนตะแคงข้าง หรือาจเป็นวงกลมรูปไข่ของรูฟอราเมน แมกนัม และรูบนกระโหลกที่ถูกทุบแตก รูปกระโหลกที่ตั้งคู่กับรูปแอร์นันนั่งหันหลัง แบบเดียวกับหญิงสาวที่นั่งในห้องรับสัญญาณวิทยุที่เล่าเรื่องแผ่นดินไหวจากภูเขาไฟระเบิด และเรื่องการขุดค้นพบกระดูกในโครงการรัฐบาลและสารพิษปนเปื้อนลงแม่น้ำ 

รูฟอราเมน แมกนัมเป็นจุดแบ่งภายนอกภายในกระโหลก เป็นจุดเชื่อมต่อระหว่างก้านสมองส่วนปลายที่ทำหน้าที่เกี่ยวกับการหายใจและเป็นระบบประสาทที่ไม่ได้อยู่ภายใต้อำนาจจิตใจ กับเส้นประสาทไขสันหลัง รูและวงกลมยังพบในนิทรรศการภาคสอง ที่นอกจากจุดสีขาวคั่นข้อความ มันอาจเป็นน้ำอสุจิที่ถะถังหลั่งรินบนซากซุ้มเฉลิมพระเกียรติ มันอาจเป็นจุดสีขาวตรงใจกลางสมองบนภาพวาดที่ไม่มีชื่อ จุดที่เป็นตำแหน่งของธาลามัสซึ่งเป็นจุดรับและส่งสัญญาณไปแปลผลที่สมองส่วนหน้าและส่วนอื่นๆ หรืออาจเป็นรูทวาร รูช่องคลอด ปาก และหู เป็นช่องของความปรารถนา การกำเนิด และความตาย 

การเผชิญหน้ากับมนุษย์ต่างดาวบนเกาะปันหยีจนถึงยานอวกาศดวงตาสีฟ้า 

วงกลมสีขาวยังอาจพบในตอนท้ายเมื่อยานอวกาศของมนุษย์ต่างดาวพ่นคล้ายการถึงจุดสุดยอดก่อนจะทะยานหายไปในกลีบเมฆ ยาวอวกาศอาจหน้าตาคล้ายมะละกอ กริช หรือองคชาติ การปรากฎของยานอวกาศในตอนท้ายเสมือนการเผชิญหน้ากับเอเลี่ยนที่ถือเป็นทั้งภัยคุกคามและความหวังเหมือนในนิยายกึ่งวิทยาศาสตร์ การประจันหน้ากับเอเลี่ยนนี่เองที่เป็นทั้งการบุกรุกที่กำลังมาถึง การยึดครอง หรือควบคุม เป็นความหวังของการผจญภัย การเปลี่ยนแปลงพันธุกรรม หรือการแลกเปลี่ยน เช่น ภาพยนตร์ในทศวรรษ 1980 เรื่อง E.T. ของ Steven Spielberg ที่ทำให้เราครุ่นคิดว่าการเจอกับเอเลี่ยนเป็นสมดุลที่ไม่แน่นอนระหว่างความแปลกและความคุ้นเคย การเผชิญหน้ากับเอเลี่ยนเต็มไปด้วยความรู้สึกระแวง สงสัย ตื่นเต้น ตื่นกลัว และความสุขสันต์Mimi Thi Nguyen. Thuy Linh Nguyen Tu. (2007). Alien Encounters: Popular Culture in Asian America.

การปรากฎของยานอวกาศยังชวนให้เราคิดถึงการนำเสนอเอเลี่ยนในวัฒนธรรมประชานิยมที่แยกไม่ขาดจากการวาดภาพตามหลักทัศนียภาพที่เกี่ยวข้องกับการเข้าถึงความจริงซึ่งมีภววิทยาที่หลากหลายบนมิติทับซ้อน ตรงกับที่ Sara Ahmed (2000) นักวิชาการด้านเควียร์ศึกษา เสนอว่า “สิ่งที่พ้นเกินขีดจำกัด” มักจะกลายเป็นทาสของการสร้างภาพแทน สิ่งที่พ้นเกินภาพแทนก็มักจะถูกนำเสนออย่างล้นเกินในเวลาเดียวกัน ซึ่งทำให้เกิดการตั้งคำถามถึงความสัมพันธ์ระหว่างเอเลี่ยนและมนุษย์ เช่น เราจะแยกระหว่างมนุษย์กับเอเลี่ยนได้อย่างไร เอเลี่ยนจึงมิใช่แค่สิ่งที่เราไม่สามารถระบุได้ แต่ยังเป็นสิ่งที่เราได้ระบุไปแล้วว่าเป็น “เอเลี่ยน” เอเลี่ยนเป็นรูปรวมของสิ่งที่พ้นเกินมนุษย์ เอเลี่ยนกลายเป็นสิ่งไสยศาสตร์หรือสิ่งที่เรามีอารมณ์ทางเพศด้วย มันกลายเป็นสิ่งนามธรรมจากความสัมพันธ์ที่อนุญาตให้มันปรากฎในปัจจุบัน และปรากฎอีกครั้งไม่ว่าเราจะมองไปที่ใดก็ตาม กล่าวคือเมื่อเราเห็นเอเลี่ยนแล้ว เราจะเห็นเอเลี่ยนไปในทุกที่Sara Ahmed. (2000). Strange encounters: embodied others in post-coloniality.

Ahmed (2000) ยังบอกอีกว่า การต้อนรับขับสู้ (hospitality) เอเลี่ยนอาจทำให้เรากลายเป็นมนุษย์ และอาจทำให้เรากลายเป็นเอเลี่ยน เพื่อจะได้เข้าสู่โลกของเอเลี่ยนที่ไม่คุ้นเคยสำหรับมนุษย์ นี่อาจเป็นการทำความเข้าใจภาพยนตร์ Close Encounters of the Third Kind (1977) ซึ่งการแปลรหัสภาษาเอเลี่ยนอย่างเรียบง่ายด้วยทำนองของดนตรี ทำให้เกิดการแลกเปลี่ยนระหว่างมนุษย์และเอเลี่ยน ในรูปแบบของการค้าขายชิ้นส่วนของเรือนร่างมนุษย์ที่ถูกขโมยไปเพื่อที่จะได้เข้าสู่โลกของเอเลี่ยน ความเสี่ยงของความสัมพันธ์ที่รวนเรไม่แน่นอนเช่นนี้ คือไม่ว่าเอเลี่ยนจะถูกนำเสนอว่าเป็นสิ่งแย่หรือดี พ้นหรืออยู่ภายในมนุษย์ แต่ความสัมพันธ์มันสร้างหรือให้ความหมายของขอบเขตของสิ่งที่เราอยู่ในความใกล้เคียงอย่างมาก อยู่ในความใกล้ชิดของความสัมพันธ์ระหว่างเมือกของเอเลี่ยนและผิวหนังมนุษย์¹⁰

Memoria จึงเป็นเรื่องของการสร้างความรู้สึกของการกลับบ้านผ่านการสร้างเขตแดนของพื้นที่ของการเป็นส่วนหนึ่งแบบใหม่ขึ้น ความสำคัญจึงมิใช่อยู่ที่ว่ามีเอเลี่ยนจริงหรือไม่ และหน้าตาเป็นอย่างในภาพยนตร์ และใครเป็นเอเลี่ยน ลิงหอนมีหน้าตาอย่างไร ใบหน้าของเจสสิกาตอนได้ยินเสียงระเบิดที่จำลองจากเสียง “วัตถุถูกห่อผ้าแล้วทุบ” เป็นอย่างไร ใบหน้าของนายทหารชั้นผู้น้อยผู้เฝ้ารอการมาของศัตรูที่ไม่มีจริงจะเป็นอย่างไร น้ำสมุนไพรที่แอร์นันผสมให้เจสสิกาดื่มจะประกอบไปด้วยอะไรบ้าง ผลทรงกลมที่แอร์นันบอกว่า “นั่นเป็นหนึ่งในความทรงจำที่ผมชอบที่สุด” นั้นเป็นผลของอะไร เป็นสิ่งที่เดียวกับที่หลุดออกมาจากกระเป๋ากระโปรงครูดอกฟ้าหรือไม่ สุนัขตัวนั้นเดินตามเจสสิกาหรือไม่ และทำไม มันคือวิญญาณสุนัขที่ตามล้างแค้นเธอแล้วน้องสาวหรือไม่ เลือดที่อยู่หน้าบ้านของเธอในวันที่ฝนตกเป็นเลือดของอะไร แอร์นันวัยหนุ่มคือใครและหายไปไหน เจสสิกาหายไปไหนในท้ายเรื่อง แล้วแอร์นันวัยกลางคนที่นั่งอย่างโดดเดี่ยวหน้าบ้าน ใบหน้าของเขากระตุกและดูจะได้ยินเสียงอะไรบางอย่างจากหูข้างซ้าย มันคือเสียงเดียวกันกับบทเพลงที่แอร์นันวัยหนุ่มไปมิกซ์มาให้เจสสิกาฟังหรือไม่ หรือใบหน้าของทหารชั้นผู้น้อยที่หันหลังให้กับกล้องเป็นอย่างไร

หากความสำคัญอยู่ที่ทวงท่าของความก้ำกึ่ง ไม่แน่นอน และไม่หยุดนิ่ง อย่างถึงที่สุดท่วงท่าของเอเลี่ยนคือการหลั่งไหลของอดีตที่ล้นทะลักสู่ปัจจุบันเหมือนระบบประสาทอัตโนมัติที่หลุดพ้นจากการควบคุมด้วยสมองส่วนหน้า อดีตที่จู่ๆ ก็โผล่มาแบบไม่ตั้งตัว อดีตที่บ้างมาเป็นเสียงและการสั่นไหวผ่านการสัมผัสผ่านผิวหนัง บ้างมาเป็นน้ำเมือกของการร่วมรัก วัตถุทรงกลมจึงเป็นเอเลี่ยน เอเลี่ยนจึงเป็นการเปลี่ยนผ่านระหว่างเรื่องจริงและเรื่องแต่ง เรื่องเล่าและสารคดี ความเป็นและความตาย ความสำคัญจึงไม่ได้อยู่ที่ว่าหน้าตาเอเลี่ยนเป็นอย่างไรเพราะเราจะมีภาพจำของเอเลี่ยนอยู่ในหัวอยู่แล้ว ประเด็นจึงอยู่ที่ว่าเราจะรู้หรือไม่ว่าเราได้มีภาพจำเอเลี่ยนแบบสำเร็จรูปไปเสียแล้ว คำถามคือว่า เราจะมีปฏิสัมพันธ์อย่างไรกับเอเลี่ยน เสียงปริศนา ความตาย ความรัก การสั่นสะเทือนของโลก น้ำตาของท้องฟ้า และความจริงแบบอื่นๆ อย่างไรต่างหาก

จุดและรู ตัวกลางระหว่างภายนอกและภายใน การเปลี่ยนผ่านไปสู่ความจริงแบบอื่นๆ 

เสียงวิทยุทำหน้าที่คล้ายกับเสียงฝนตก หรือเสียงหึ่งจากปีกแมลงวัน แมลงวันที่ไปเกาะร่างของแอร์นัน หรือแมลงวันที่ตอมซากปลา ปลาที่อาจติดเชื้อจากสายน้ำที่เป็นพิษ ท่าทางของแมลงเมื่อไปเกาะแอร์นันก็ขนเอาสัญญาณของความตายหรือเนื่อเปื่อยของสิ่งที่ถูกเกาะไปด้วย นี่จึงเป็นเรื่องของคลื่นและการรับคลื่นหรือแปลความสัญญาณ การแปลที่แปลได้บางส่วน การแปลคือผลผลิตจากการเปิดผัสสะของผู้แปล วงกลมจึงเป็นรูรั่วของภาพความเป็นมนุษย์ที่งดงามและยิ่งใหญ่ เป็นจุดสีขาวบนภาพเฉลิมฉลองสมมติเทพ เป็นผ้าสีขาวที่คลุมอนุสาวรีย์สฤษฎิ์ วงกลมจึงเป็นเอเลี่ยน เป็นการเปลี่ยนผ่านไปเป็นสิ่งอื่นที่มากไปกว่าความจริงที่เรารับรู้ 

วงกลมของเม็ดยานอนหลับ มันอาจเป็นลอราซีแพมหรืออาจเป็นซาแนกซ์ มันอาจเป็นยาพาราที่ใครสักคนที่ “ทานยาพาราหมดขวด” เพื่อหวังจากโลกนี้ไป โลกที่ไม่น่าอยู่และอยุติธรรม หรือมันอาจเป็นยาบ้าที่ทหารค้าขายให้ในขณะเดียวกันก็ทำสงครามกับกองกำลังฝ่ายซ้าย จุดหรือวงกลม จุดที่ใน A Minor History, Part Two: Beautiful Things ล้อเล่นกับคำว่า จุติ ที่แปลว่ากำเนิด มันอาจเป็นการเกิดใหม่ชั่วนิรันดร์ของดอกบัวแห่งความหวังเพื่อต่อต้านดอกไม้ที่ถูกฟูมฟักโดมเจ้าอาณานิคม ราวกับเป็น “การเกิดใหม่ของลายสัก เครื่องหมายสวัสติกะให้กลายเป็นมังกรเหมือนพญานาคน้อย” หรือมันอาจเป็นการระลึกชาติ

การไม่หยุดนิ่งของวัตถุทรงกลมปริศนา แรงสั่นไหวที่ไม่อาจระบุพิกัด เอเลี่ยน ผีดิบ ธาลามัส ช่องสังวาส คนระลึกชาติ และคนที่จดจำรับสัมผัสสิ่งต่างๆ ได้อย่างล้นเกิน จึงเป็นชุมชนของการกลับมาสนใจป่าและเรื่องเล่าในชนบท สนใจเสียงร้องจากรถยนต์ ไฟดับที่ไม่ใครสนใจ ไฟที่ดับในห้องสมุด และแกลเลอรีภาพวาดประวัติศาสตร์บาดแผลของอเมริกาใต้ 

วงกลมเป็นการเคลื่อนผ่านไปมาระหว่างที่มืดและสว่าง ราวกับไฟที่ดับลงในส่วนพิพิธภัณฑ์ขณะที่เจสสิกาเดินชม พิพิธภัณฑ์ที่มีภาพของชายหนุ่มและมัดกล้ามของเขากับป้ายคำว่า “สวนสาธารณะ” การดับของไฟในส่วนชายหนุ่ม เผยให้เห็นอีกภาพซึ่งเป็นแสงไฟที่ส่องลงจากท้องฟ้ามาที่คนข้างล่าง ราวกับการจ้องมองจากพระเจ้าที่กำลังพิพากษา เช่นเดียวกับแสงไฟที่ส่องขึ้นฉายท้องพระโรงที่ว่างเปล่าพร้อมกับเสียงวัตถุกระแทกใน A Minor History ภาคหนึ่ง ไฟดับเป็นการเผยให้เห็นความจริงอีกหลากหลาย ที่ถูกปิดบังด้วยความจริงที่แสร้งว่ายิ่งใหญ่กว่าความจริงอื่นๆ 

ดังนั้นแล้ว เสียงระเบิดในหัวของเจสสิกาหายไป หรือแม้แต่ตัวเธอที่อาจหายไปกลายเป็นคลื่นและแรงสั่นไหว อาจเป็นเพราะเธอเดินทางไปในพื้นที่ชนบทและสัมผัสเรื่องเล่าพื้นถิ่น ราวกับว่าการรับรู้ความจริงแบบอื่นๆ มิอาจเพียงแค่ผ่านการท่องเที่ยวในเมืองใหญ่หรือพิพิธภัณฑ์ ดังข้อความ “ฉันชอบดูธรรมชาติมากกว่าการดูภาพใดใดในพิพิธภัณฑ์ ส่วนฉันชอบดูผู้ชายในชุดมอเตอร์ไซค์วิบาก” ซึ่งอภิชาติพงศ์ได้แรงบันดาลใจจากกฤษณมูรติ

การนอนหลับของแอร์นัน? และความตายในทัศนะของกฤษณมูรติ

ในฉากที่น่าสนใจคือเจสสิกาดูแอร์นันนอนหลับ การนอนหลับของแอร์นันที่ตายังเปิดอยู่ นี่ทำให้ความเป็น ความตายและการนอนหลับอยู่ในระนาบเดียวกัน การนอนหลับที่ตาไม่กระตุกของแอร์นันราวกับว่าเขาหลับลงไปถึงระยะ N3 หรือเป็นการหลับที่ไม่ฝัน ซึ่งผ่อนคลายอย่างถึงที่สุดและเป็นระยะที่ร่างกายจะซ่อมแซมตนเอง เมื่อเทียบกับเจสสิกาที่การหลับของเธอยังอาจไม่ลงไปถึง N3 ได้ หากการพักผ่อนที่เราต้องการคือการหลับแบบไม่ฝัน แต่การฝันก็เป็นเรื่องปกติของมนุษย์ สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม นก สัตว์เลื้อยคลาน และปลาAvery Hurt. (2021). A Glimpse Inside the Mind of Dreaming Animals. แต่เราก็คงไม่อยากเผลอตื่นมาไม่ว่าจะกำลังนอนในระยะใด 

ในทางหนึ่ง เจสสิกาจ้องมองการกึ่งนอนกึ่งตายของแอร์นันดูจะเป็นการต่อต้านอสุภกรรมฐานแบบพุทธเถรวาท และท้าทายการปิดกันเวลาแบบพุทธ อสุภกรรมฐานเป็นการสั่งสอนให้ลดความปรารถนาและการยึดติดโดยมักใช้เรือนร่างของเพศหญิงเป็นตัวอย่างของความไม่จีรังของมนุษย์Arnika Fuhrmann. (2016). Ghostly Desires: Queer Sexuality and Vernacular Buddhism in Contemporary Thai Cinema อภิชาติพงศ์เสนอให้เราเห็นความไม่ต่อเนื่องของเวลา ใบหญ้าที่สั่นไหวข้างแอร์นันที่แน่นิ่ง การกึ่งเป็นกึ่งตายของเพศชายในเรื่องได้บ่อนเซาะภาพอันศักดิ์สิทธิ์และแข็งแกร่งของเพศชายลงอย่างราบคาบ ไม่ต่างจากฉากพยาบาล ร่างทรงเก่ง และป้าเจนรุมเล่นจับอวัยวะเพศชายที่แข็งตัวของนายทหารที่ลุกชูชันขึ้นในช่วง REM sleep ใน Cemetery of Splendor (2015)

อภิชาติพงศ์ยังสนใจการมองความตายของกฤษณมูรติ ที่ไม่เสนอสูตรสำเร็จในการทำความเข้าใจความตาย และปฏิเสธความคิดกระแสหลักที่มองความตายอย่างคับแคบ เช่น วิทยาศาสตร์สสารนิยมซึ่งมองความตายว่าเป็นการสิ้นสุดของกระบวนการทางธรรมชาติ ส่วนจิตนิยมซึ่งเป็นพวกสารัตถะนิยมที่เชื่อว่ามนุษย์มีจิตเป็นแก่นสาร และมองว่าความตายเป็นการเปลี่ยนผ่านของจิต และมองว่าจิตเป็นสิ่งที่แยกจากร่างกาย รวมไปถึงพุทธเถรวาทที่มองว่าความตายเป็นเรื่องของบุญกรรมและวัฏสังสารที่เราต้องยอมจำนนพระอารดินทร เขมธมฺโม(รัตนภู). (2006). การศึกษามโนทัศน เรื่องความตายของกฤษณมูรติ.

กฤษณมูรติชี้ให้เห็นว่าความตายเป็น “สิ่งที่ไม่อาจรู้ได้ (unknowns)” ต่อให้เราจะนิยามความหมายตายตัว แต่ความตายก็ยังเป็นสิ่งใหม่ ในแง่ของการรับรู้ผ่านประสบการณ์ตรงในปัจจุบันขณะ ปัจจุบันคือความใหม่ตลอดเวลา ไร้ความสืบเนื่อง และการสิ้นสุดของความปรารถนาที่หมกมุ่นอยู่กับตัวตน ความตายจึงอยู่ในฐานะของการใช้ชีวิตอยู่กับปัจจุบัน ความตายเป็นความหมายเดียวกับการใช้ชีวิต¹³

กฤษณมูรติชี้ให้เห็นว่าความตายเป็น “สิ่งที่ไม่อาจรู้ได้ (unknowns)” ต่อให้เราจะนิยามความหมายตายตัว แต่ความตายก็ยังเป็นสิ่งใหม่ ในแง่ของการรับรู้ผ่านประสบการณ์ตรงในปัจจุบันขณะ ปัจจุบันคือความใหม่ตลอดเวลา ไร้ความสืบเนื่อง และการสิ้นสุดของความปรารถนาที่หมกมุ่นอยู่กับตัวตน ความตายจึงอยู่ในฐานะของการใช้ชีวิตอยู่กับปัจจุบัน ความตายเป็นความหมายเดียวกับการใช้ชีวิต

การรับรู้ความตายจะผ่านประสบการณ์โดยตรง ไม่มีความคิดมาครอบงำ การเข้าใจความตายคือการเข้าถึงความจริง ด้วยการใส่ใจอย่างเต็มเปี่ยม รับรู้อย่างทันทีทันใด และตระหนักรู้กับทุกสิ่งทุกอย่างที่เกิดขึ้นโดยไม่มีการเลือก การรับรู้ความตายคล้ายกับการทำสมาธิ การจะเข้าถึงความตายต้องเป็นอิสระจากความคิดที่มีอิทธิพลทำให้เรามีท่าทีต่อความตาย เมื่อไม่ถูกครอบงำด้วยความคิดจะก่อให้เกิดการรับรู้ความจริงและความรัก เพราะสำหรับ กฤษณมูรติมองว่า ความรัก ความตาย และความจริงเป็นเอกภาพเดียวกันที่ปรากฏทุกขณะของชีวิต ซึ่งทำให้เกิดสภาวะใหม่อยู่ตลอดเวลา (transformation) และเป็นการตายจากความสืบเนื่องที่เป็นตัวตนทุกรูปแบบและมีผลต่อปรากฏการณ์ทางสังคม¹³ 

นอกจากนี้ กฤษณมูรติ ยังเสนอแนวคิดเกี่ยวกับการรับรู้ความจริง โดยมองว่ามนุษย์สร้างโลกขึ้นมาโดยมีตัวตนและการรับรู้สิ่งต่างๆ จากประสาทสัมผัสที่ถูกปิดบังชญาดา ราศรีจันทร์. ชัยณรงค์ ศรีมันตะ. สกุล อ้นมา. (2020). สภาวะมนุษย์ในปรัชญากฤษณมูรติ. ซึ่งชวนให้นึกถึงมายากลของการเขียนภาพแบบตะวันตกตามหลักทัศนียภาพ (perspective) ซึ่งทำให้เห็นความจริงที่หลากหลายและลวงตาไปพร้อมๆ กัน การเข้าถึงความจริงของกฤษณมูรติจึงคล้ายกับการกลายเป็นสิ่งอื่นๆ อยู่ตลอดเวลาเหมือนความสัมพันธ์ระหว่างกล้วยไม้และแมลง เหมือนเอเลี่ยน ผีดิบและมนุษย์ที่สื่อสารกันด้วยเมือกและผิวหนัง เหมือนฟ้าและผืนป่าที่สื่อสารกันด้วยฝนและสายฟ้า เหมือนผู้ชายและผู้หญิงที่ต่างใช้กางเกงยีนส์ เหมือนแมลงวันที่เป็นจุดเชื่อมต่อระหว่างความเป็นและความตาย เหมือนดนตรีและศิลปะที่เป็นจุดเชื่อมต่อของวัฒนธรรมตะวันตกกับประเทศหลังอาณานิคม การสื่อสารจึงเป็นเรื่องของการหาสมดุลของสารเคมีในระบบการทรงตัว 

มนุษย์สร้างโลกขึ้นมาโดยมีตัวตนและการรับรู้สิ่งต่างๆ จากประสาทสัมผัสที่ถูกปิดบัง ซึ่งชวนให้นึกถึงมายากลของการเขียนภาพแบบตะวันตกตามหลักทัศนียภาพ (perspective) ซึ่งทำให้เห็นความจริงที่หลากหลายและลวงตาไปพร้อมๆ กัน การเข้าถึงความจริงของกฤษณมูรติจึงคล้ายกับการกลายเป็นสิ่งอื่นๆ อยู่ตลอดเวลาเหมือนความสัมพันธ์ระหว่างกล้วยไม้และแมลง เหมือนเอเลี่ยน ผีดิบและมนุษย์ที่สื่อสารกันด้วยเมือกและผิวหนัง เหมือนฟ้าและผืนป่าที่สื่อสารกันด้วยฝนและสายฟ้า เหมือนผู้ชายและผู้หญิงที่ต่างใช้กางเกงยีนส์ เหมือนแมลงวันที่เป็นจุดเชื่อมต่อระหว่างความเป็นและความตาย เหมือนดนตรีและศิลปะที่เป็นจุดเชื่อมต่อของวัฒนธรรมตะวันตกกับประเทศหลังอาณานิคม การสื่อสารจึงเป็นเรื่องของการหาสมดุลของสารเคมีในระบบการทรงตัว 

สมดุลระหว่างสรรพสิ่ง จักรวาล โลก และสมอง

“เป็นจุดที่นักขี่รถวิบากชอบเพราะมันท้าทายการทรงตัวถ้าหมุนล้อผิดองศาแรงเหวี่ยงจะกระชากให้ล้มได้”

Memoria เสนอให้เราเห็นถึงสมดุลระหว่างความเป็นความตายที่บ่อนเซาะความสถาพรของร่างกษัตริย์และอำนาจองค์อธิปัตย์ การโอบรับความตายและเงี่ยฟังสุ้มเสียงที่หล่นหาย สัมผัสจุดสมดุลของการเคลื่อนที่ศีรษะในแนวตั้งและแนวราบ ระหว่างระบบประสาทส่วนกลางและส่วนปลาย ระหว่างสมองส่วนหน้า ลิมบิก และสมองส่วนอื่นๆ ระหว่างการตื่นและการนอน ระหว่างฟ้ากับผืนดินและก้อนหิน ระหว่างผึ้งกับแมลง และระหว่างการหลับลึกและหลับฝัน 

จุดสมดุลจึงเป็นการถ่ายเทของภายนอกภายใน ซึ่งตั้งคำถามกับการลุ่มหลงในตนเอง จุดนี้เองยังเป็นจุดแห่งศักยภาพของการกลายเป็นสิ่งอื่นๆ ราวกับเป็นจุดที่มีอุณหภูมิและความหนาแน่นเป็นอนันต์ (Singularity) ก่อนจะเกิดการขยายตัว หรือ การระเบิดออกอย่างรวดเร็วและรุนแรง กลายเป็นจุดเริ่มต้นของเอกภพ สสาร และพลังงาน รวมถึงที่ว่างและกาลเวลา ส่งสสารและพลังงานไปในห้วงอวกาศ ให้กำเนิดดวงดาวและกาแล็กซี จนเป็นจักรวาลทฤษฎีบิ๊กแบง (Big Bang Theory). (2019). https://ngthai.com/science/24035/big-bang-theory/

หลังจากเจสสิกาสัมผัสแอร์นัน รับเสียงสุดท้ายจนเพียงพอ เธอนั่งเงียบงัน ก่อนจะเดินไปเปิดหน้าต่างที่คล้ายกับหน้าต่างในห้องที่เธอจ้องมองในความมืดที่เป็นเหมือนกรงขังเธอไว้ในบ้านของแคเรน น้องสาวของเธอ เธอเปิดมันออกเพื่อฟังเสียงด้วยหูข้างขวา เสียงภายนอกและสายลม ภาพต่อมาคือป่าดงดิบและยานอวกาศที่อาจคล้ายยานอวกาศที่นาบัวในโครงการ Primitive (2009) ซึ่งเหมือนนกฮูกผู้มองเห็นในความมืดมิด ยานอวกาศเคลื่อนไปมาระหว่างฟ้าและผืนดิน ยานอวกาศที่ให้ความรู้สึกต่างจากการมาของเอเลี่ยนในภาพยนตร์ฮอลลีวูดที่ราวกับการมาของพระเจ้าเพื่อพิพากษา ยานอวกาศใน Memoria กลับไม่ต่างจากคลื่นวิทยุ ฝน หรือแมลงวันที่เคลื่อนไปมาระหว่างฟ้าและผืนดิน ระหว่างความเป็นและความตาย ระหว่างมนุษย์และสิ่งที่นอกเหนือจากมนุษย์ เช่นเดียวกับกิจกรรมความรักระหว่างแมลงและกล้วยไม้ 

ภาพยนตร์จบลงด้วยภาพสารคดีของเมืองเล็กๆ ที่ไม่อาจทราบได้ว่าช่วงเช้าหรือตอนเย็น ภูมิทัศน์ของเทือกเขาลำเนาไพรคล้ายกับกลีบสมอง เมฆฝนกำลังก่อตัว ภาพสุดท้ายปรากฎเป็นหมู่มวลก้อนเมฆหนาตัวทางด้านซ้ายเหนือภูเขา ด้านขวาของภาพเป็นบ้านเรือนไม่กี่หลังคาเรือน และตรงกลางเป็นต้นไม้ที่ยอดมันหักอาจถูกฟ้าผ่าหรือเพราะแรงลม ภาพจบลงตรงนั้น ความมืดปกคลุม ผู้ชมได้ยินเพียงเสียงของฝนที่ค่อยๆ หลั่งไหลและฟ้าคะนองนานอยู่สักพัก ฝนค่อยซาลง เสียงมอเตอร์ไซค์ของใครสักคนขับ และจบที่เสียงใครสักคนกดปิดการอัดเสียง ซึ่งให้ความรู้สึกคล้ายกับมือของอภิชาติพงศ์ปัดแมลงบนเตียงนอนของเขาหลังจากที่พวกมันมาชุมนุมกันใน Night Colonies (2021) 

ภาพสุดท้ายจึงชวนให้นึกถึงความสัมพันธ์ของผืนป่าและท้องฟ้า ระหว่างสารคดีและเรื่องแต่ง ระหว่างฝันกับตื่น ระหว่างมนุษย์และสิ่งอื่นๆ เป็นภาพของสมดุลของสรรพสิ่งที่เคลื่อนไหวและสร้างแรงสั่นสะเทือนของตนเอง ราวกับว่า Memoria เป็นวงกลมของการพาเราข้ามมิติไปสู่พื้นที่ของการกลายเป็นสิ่งอื่นๆ สลายเส้นขอบเขตและสร้างขอบเขตแบบใหม่อย่างไหลหลั่งตลอดเวลา เป็นวงกลมหรือหลุมดำในจักรวาล เป็นปลายเปิดของความจริงอีกอนันต์ที่พร้อมจะดูดเราเข้าไปอยู่เสมอ ปลายเปิดที่อาจดึงเราเข้าไปสู่ความทรงจำมหาศาลของสรรพสิ่งที่ทั้งเจ็บปวด สยดสยอง รักโรแมนติก หรือน่าตลกขบขัน ในหมู่บ้านเล็กๆ ที่เงียบสงบ สะทกสะท้อนเลือนลั่นสั่นสะเทือนหากัน ราวกับเป็นโรคระบาดในเขตร้อนชื้น หรือเป็นเชื้อราที่กันกินกล้วยไม้ ไม่ว่าจะเป็นแม่ริม นาบัว หรือ Pijao และที่อื่นๆ Memoria จึงเป็นเวลาและพื้นที่ที่เราได้เข้าไปปรับจูนเสียง (attune) เข้ากับโลกและจักรวาลที่เราช่างเป็นสิ่งเล็กน้อยเสียเหลือเกิน 

ขอขอบคุณ นพ.กฤตนัย ธีรธรรมธาดา แพทย์ประจำบ้านต่อยอดสาขาโสตประสาทวิทยา คณะแพทยศาสตร์ รพ. รามาธิบดี มหาวิทยาลัยมหิดล ที่เอื้อเฟื้อข้อมูลเกี่ยวกับโสตประสาทวิทยาในบทความนี้

“นี่จึงเป็นจุดของการเข้าเผชิญหน้าในแบบต่างๆ ของความพยายามในการสร้างความใกล้ชิดสนิทสนมกับเอเลี่ยนหรือสิ่งแปลกหน้า ด้วยการเผชิญกับสิ่งแปลกหน้า รูปร่างของสิ่งแปลกหน้าได้ถูกสร้างขึ้น หากมิใช่เพราะเราไม่อาจจดจำได้ แต่เป็นเพราะเราได้ทึกทักจดจำว่าเป็นสิ่งแปลกหน้าไปเสียแล้ว ในท่วงท่าของการจดจำสิ่งที่เราไม่รู้จัก สิ่งที่แตกต่างจากเรา เราสร้างภาพของสิ่งที่พ้นไปจากตัวเราอย่างสมบูรณ์ทั้งใบหน้าและรูปร่างของมัน ดังนั้นเอเลี่ยนจึงมิใช่สิ่งที่ไปไกลกว่ามนุษย์ แต่เป็นกลไก (mechanism) ที่อนุญาตให้เราเผชิญหน้าสิ่งที่เราได้ให้ความหมายไว้แล้วว่าเป็น ‘สิ่งที่พ้นเกินมนุษย์’ ดังนั้นเราจึงต้องจินตนาการตอนนี้ ที่นี่ ว่าเรากำลังเผชิญหน้ากับเอเลี่ยน ซึ่งทำให้เราแลกเปลี่ยนจินตนาการซึ่งเป็นการปรากฎร่วม (co-presence) ของเรือนร่างของเอเลี่ยนและสิ่งแปลกหน้า เราจะต้องผ่านพ้นไปให้ได้”

Sara Ahmed (2000), Strange Encounters: Embodied Others in Post-Coloniality

มันอาจเริ่มจากเสียงปริศนาที่ก้องในหัวในเช้ามืด แรงสั่นสะเทือนไร้ที่มา โผล่ขึ้นอย่างไม่รู้ตัวและไม่อาจควบคุมได้ ราวกับ “ลูกบอลคอนกรีตขนาดใหญ่กระแทกอ่างโลหะที่ล้อมรอบด้วยน้ำทะเล แล้วมันก็หดตัวเล็กลง” เหมือนกับวัตถุที่ตกลงน้ำสร้างคลื่นทั้งเล็กและใหญ่จำนวนมหาศาลแผ่ออกไปเป็นวงกลมอีกอนันต์ หรือเหมือนผืนแผ่นมาตุภูมิที่กำลังร้องกัมปนาท นับแต่นี้คือการเงี่ยฟัง รับแรงสั่นสะเทือนของข้อต่อและและการสั่นไหวของเยื่อแก้วหู รวมไปถึงการปรับสมดุลของน้ำในหูชั้นใน นี่เรื่องของการส่งต่อคลื่นสัญญาณประสาทจากภายนอกสู่ภายในและไปแปรผลที่สมอง มันคือการเดินทางไปยังใจกลางของสมองและโลก ข้ามพื้นที่และเวลาไปมาอยู่อย่างต่อเนื่องระหว่างดินแดนในเขตร้อนชื้นด้วยความถี่ของคลื่นที่ 60-100 เฮิร์ทซ์

ประวัติศาสตร์บาดแผล การถอยร่นของฝ่ายซ้าย การล่าอาณานิคมภายใน และยาเสพติด

นับตั้งแต่ ค.ศ. 1889 หลังจากการปลดปล่อยโดยกองกำลังของซิมอน โบลิบาร์เพื่อเป็นอิสระจากอาณานิคมสเปน ก็นำไปสู่การก่อตั้งสาธารณรัฐแกรนด์โคลอมเบียซึ่งประกอบไปด้วย เอกวาดอร์ ปานามา เวเนซูเอล่า และโคลอมเบีย จนกระทั่งถึงช่วงต้นศตวรรษที่ 20 ก็เกิดสงครามกลางเมืองขึ้นในโคลอมเบียที่ถูกเรียกว่า La Violencia (1948-1953) ซึ่งเป็นผลจากความขัดแย้งระหว่างขั้วความคิดทางการเมืองระหว่างพรรคอนุรักษ์นิยม และพรรคเสรีนิยมรวมถึงพรรคคอมมิวนิสต์ เหตุการณ์ในช่วงปีนั้นทำให้มีผู้เสียชีวิตกว่า 200,000 คน จนนำไปสู่การเกิดกลุ่มกองกำลังป้องกันตนเองในพื้นที่ชนบทในเวลาต่อมาอภิญญา ดิสสะมาน. (2557). กระบวนการสร้างสันติภาพ กรณีศึกษาประเทศโคลอมเบีย

กลุ่ม FARC (The Revolutionary Armed Forces of Colombia) ถือว่าเป็นกลุ่มกบฏฝ่ายซ้ายติดอาวุธที่ใหญ่ที่สุดที่ต่อต้านรัฐบาล เริ่มก่อตั้งเมื่อปี ค.ศ. 1964 หลังจากถูกโจมตีอย่างหนักโดยกองกำลังฝ่ายขวา กลุ่ม FARC ก็เข้าไปเกี่ยวข้องกับการค้ายาเสพติดเพื่อหาเงินมาใช้ในการรณรงค์ต่อสู้ ปัจจุบันกลุ่ม FARC ได้เปลี่ยนจากอุดมการณ์ทางการเมืองไปสู่การแสวงหารายได้จากการค้ายาเสพติดและการเรียกค่าไถ่เป็นหลัก นี่ส่งผลให้ เมะเดยีน (Medellín) เมืองหลวงของจังหวัดแอนทิโอเกีย (Antioquia) ประเทศโคลอมเบีย ครั้งหนึ่งเคยได้ชื่อว่าเป็นเมืองที่อันตรายที่สุดในโลกเชาวฤทธิ์ เชาว์แสงรัตน์. (2021). เมะเดยีน ประเทศโคลอมเบีย: เมืองหลวงของการฆาตกรรมของโลกในคริสต์ทศวรรษ 1980s และ 1990s.

กลุ่ม FARC ยึดครองพื้นที่กว่า 1 ในสามของประเทศโคลอมเบีย มีกองกำลังกว่า 10,000 คน นอกจากนี้ยังมีกลุ่มกองกำลัง National Liberation Army (NLA) ที่ได้แรงบันดาลใจจากการปฏิวัติในคิวบา กลุ่ม NLA หารายได้จากการค้ายาเสพติดเช่นเดียวกัน และมีเป้าหมายในการโจมตีสถานที่ราชการและบริษัทน้ำมันของเอกชนมากกว่าการปะทะกับกองกำลังรัฐบาล¹ 

ปัจจัยภายนอกที่ทำให้เกิดความขัดแย้งในประเทศโคลอมเบียที่สำคัญคือประเทศสหรัฐอเมริกา¹ โดยจุดเริ่มต้นของการเข้ามาของสหรัฐฯ อาจย้อนกลับไปตั้งแต่หลังการปลดแอกจากอาณานิคมของประเทศโคลอมเบีย โดยหลังสิ้นสุด “สงครามหนึ่งพันวัน (1899-1903)” และสงครามกลางเมืองกว่าแปดครั้ง สหรัฐฯก็สนับสนุนให้ปานามาแยกตัวออกจากโคลอมเบีย ซึ่งส่งผลให้เกิดการสร้างคลองปานามาขึ้น จนกระทั่งช่วงสงครามเย็น ในสมัยประธานาธิบดีแฮร์รี เอส. ทรูแมน (1945-1953) นโยบายการต่างประเทศของสหรัฐฯ สนับสนุนรัฐบาลโคลอมเบียในการต่อสู้กลุ่มฝ่ายซ้ายที่เรียกร้องการเปลี่ยนแปลงทางสังคมGRACE LEE. (2017). Imperialism by Another Name: The US “War on Drugs” in Colombia

จนถึงทศวรรษที่ 1980 ในสมัยประธานาธิบดีโรนัลด์ เรแกน สนับสนุนกองกำลังทหารของรัฐบาลโคลอมเบียในการต่อสู้กับกองกำลังฝ่ายซ้ายผ่านโวหาร “สงครามปราบปรามยาเสพติด” ถึงแม้จะผ่านช่วงสงครามเย็นมาแล้ว แต่ “สงครามปราบปรามยาเสพติด” ก็ยังเป็นนโยบายที่มีความชอบธรรมให้สหรัฐฯ เข้าไปสนับสนุนกองกำลังทหารโคลอมเบีย เพราะการเข้าถึงแหล่งน้ำมันในอเมริกาใต้รวมถึงคลองปานามาก็ยังเป็นปัจจัยหลักของนโยบายรัฐบาลสหรัฐฯ ในการเข้าหารัฐบาลโคลอมเบียเพื่อต่อต้านกองกำลังฝ่ายซ้ายที่มีเป้าหมายเพื่อการปฏิรูปทางสังคมอาจเป็นภัยต่อประโยชน์ทางเศรษฐกิจของสหรัฐฯ ³ 

แม้สงครามเย็นจะสิ้นสุดในปี ค.ศ. 1991 แต่สหรัฐฯ ก็ไม่ได้ถอนกำลังหรือลดงบประมาณทางการทหารในโคลอมเบียเหมือนเช่นในเวียดนาม ในแผน Andean Initiative ของรัฐบาลจอร์จ บุช ก็มีการทุ่มงบทางการทหารกว่า 73 ล้านดอลล่าห์สหรัฐ รวมไปถึงแผน Plan Colombia ก็ทุ่มงบกว่าร้อยละ 80 ให้กับกองทัพโคลอมเบีย “สงครามปราบปรามยาเสพติด” ในโคลอมเบียจึงเป็นโวหารที่ใช้ในการปราบปรามคอมมิวนิสต์ จวบจนถึงปัจจุบันที่ใช้ข้ออ้างเรื่องการต่อสู้กับการค้ายาเสพติด ข้ออ้างเหล่านี้เป็นการสร้างความชอบธรรมให้จักรวรรดิอเมริกันในการเข้าควบคุมรัฐบาลโคลอมเบีย ซึ่งยังขยายไปสู่ประเทศกำลังพัฒนาอื่นๆ ด้วย³ 

จนกระทั่งหลังการชนะการเลือกตั้งประธานาธิบดีของ Juan Manuel Santos ในปี ค.ศ. 2010 ก็เริ่มมีการเปลี่ยนแปลงบทบาทของกองทัพสหรัฐฯในโคลอมเบีย Santos เปลี่ยนเป็นการอนุญาตให้สหรัฐอเมริกาเข้าใช้ฐานทัพที่มีอยู่ของกองทัพโคลอมเบียได้แทนที่การให้กองทัพสหรัฐฯ เข้ามาตั้งฐานทัพ ซึ่งเป็นท่าทีที่พึงพอใจทั้งสองฝ่ายระหว่าง Santos และสหรัฐฯ และเพื่อไม่ให้กระทบฐานเสียงของเขามากกว่าความต้องการยุติสงครามกับกองกำลังฝ่ายซ้าย แม้ว่านโยบายการต่างประเทศของโคลอมเบียยังคงมีความใกล้ชิดกับสหรัฐอเมริกาเป็นอย่างมาก แต่ก็มีความพยายามในช่วง 10 ปีที่ผ่านมาในการขยายความสัมพันธ์ทางเศรษฐกิจระหว่างโคลอมเบียกับจีน แต่ก็เต็มไปด้วยเสียงต่อต้านเนื่องจากความหวาดกลัวต่อการตีตลาดของสินค้าจีน รวมถึงอิทธิพลทางเศรษฐกิจของจีนที่นับวันจะครอบงำภูมิภาคลาตินอเมริกาเพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆ เชาวฤทธิ์ เชาว์แสงรัตน์. (2020). นโยบายการต่างประเทศของโคลอมเบียในคริสต์ศตวรรษที่ 21. https://www.the101.world/colombia-foreign-policy-in-21st-century/

ความสัมพันธ์ของกล้วยไม้และแมลง ความรัก และการกลายเป็นสิ่งอื่นๆ 

แต่ไม่ว่ารัฐบาลโคลอมเบียจะหันไปทางใด โคลอมเบียก็ยังเป็นหนึ่งในประเทศที่ส่งออกกล้วยไม้มากที่สุดในโลกด้วยมูลค่ากว่า 1 พันล้านดอลล่าห์ต่อปี โดยสหรัฐฯ เป็นผู้นำเข้ากล้วยไม้จากโคลอมเบียอันดับต้นๆ ในช่วงทศวรรษ 1990 รัฐบาลที่ถูกสนับสนุนโดยสหรัฐประกาศการลดการเก็บภาษีส่งออก โดยมีเป้าหมายควบคุมการปลูกต้นโคคาพร้อมกับการประกาศสงครามยาเสพติด รวมถึงเสนอให้ประชาชนหันมาปลูกกล้วยไม้และเพิ่มอัตราการจ้างงานBRENNA HARAGAN. (2015). Colombia’s Bloom Boom. แต่การส่งออกกล้วยไม้ก็เป็นเส้นทางที่ใช้ในการลักลอบขนส่งยาเสพติดเข้าสู่สหรัฐจวบจนปัจจุบันMAXIMO ANDERSON. (2017). The lure of wild orchids persists in Colombia. https://news.mongabay.com/2017/11/the-lure-of-wild-orchids-persists-in-colombia/

กล้วยไม้ดูจะเป็นพืชที่เจสสิกาสนใจ เธอคือหญิงวัยห้าสิบจากประเทศสกอตแลนด์ ใส่เสื้อผ้าของผู้ชาย (ที่อาจเป็นของสามี) ไม่มีใครรู้ว่าเธอมาอยู่ที่เมืองโบโกตานานเท่าใด เธอพูดภาษาสเปนไม่ได้คล่องแคล่ว เธอน่าจะเพิ่งสูญเสียสามี และมีปัญหาเรื่องเงิน เธอมีความสนใจในการทำฟาร์มกล้วยไม้ที่เมืองเมะเดยีน เธอสนใจเชื้อราที่กัดกินทำลายความสวยงามของดอกและใบของมัน Memoria (2021) ภาพยนตร์ขนาดยาวเรื่องล่าสุดของ อภิชาติพงศ์ วีระเศรษฐกุล เริ่มด้วยการตื่นของเจสสิกาด้วยเสียงที่ก้องในหัวและปลุกเธอจากการนอน เธอตื่นขึ้นในบ้านที่ห่อด้วยแสงสีน้ำเงิน มีรูปปลาสามตัวแขวนบนผนัง เธอค่อยๆ ลุกจากเตียงเหมือนแฟรงเกนสไตน์ที่เพิ่งถูกปลุกจากความตายด้วยกระแสไฟฟ้า เธอก้าวอย่างช้าๆ เธอเห็นเงาของตนเองในกระจก ก่อนจะเดินชนอะไรสักอย่าง ในบ้านที่เหมือนไม่ใช่ที่ที่เธอคุ้นเคย เธอนั่งลงริมหน้าต่างขนาดใหญ่ที่ดูเหมือนกรง ข้างๆ เธอมีกรงที่มีนกส่งเสียงจิกไม้ เธอนั่งลงและจ้องนกสองตัวในความมืด

ดอกกล้วยไม้พบได้ในภาพยนตร์ของอภิชาติพงศ์ มาตั้งแต่ Mysterious Object at Noon (2000) หากถือว่าความสัมพันธ์ระหว่างเชื้อราและกล้วยไม้คล้ายกับความสัมพันธ์ระหว่างครูดอกฟ้ากับเด็กชายพิการ ครูดอกฟ้าผู้เอารูปถ่ายจากโลกภายนอกมากให้เด็กชายคนนั้นดู หรืออาจจะเป็นความสัมพันธ์ระหว่างหมอเตยกับหนุ่ม ชายเจ้าของฟาร์มกล้วยไม้ ผู้ไปขอกล้วยไม้ที่หายากในโรงพยาบาลที่หมอเตยทำงาน หลังจากที่หมอเตยไปเจอหนุ่ม ผู้ไปออกร้านขายกล้วยไม้เรืองแสงที่ตลาดนัด ใน Syndromes and a Century (2006) หรืออาจจะเป็นสวนกล้วยไม้ริมบึงแก่นนคร ที่อิฐในร่างของร่างทรงเก่งพาป้าเจนเที่ยวชมพระราชวังในอีกมิติ “นี่ไง กล้วยไม้ต้นของป้า เห็นมั้ย ชื่อเก่าป้า เจนจิรา พงศ์พัส มันออกดอกไง ก็เลยเอาถุงมาคลุมไว้ กันแมลงมาตอมอ่ะ โห จะตายไม่ตายแหล่อยู่แล้ว ไม่เจอกันตั้งนาน ให้เธอเลยช่อนั้นอ่ะ” ป้าเจนบอกกับเก่ง “เปิดให้มันหายใจซะป้า” อิฐในร่างเก่งบอกกับป้าเจน ใน Cemetery of Splendor (2015)

ความสัมพันธ์ระหว่างกล้วยไม้กับรา ตัวต่อ ผึ้ง หรือแมลง อาจะพบได้ใน Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives (2010) เมื่อป้าเจนเผลอเหยียบเหล่าแมลงที่เข้ามาในบ้านสวนของลุงบุญมี ก่อนที่โต้งจะถามว่าป้าเจนตั้งใจเหยียบพวกแมลง หรือพวกผีเสื้อเหล่านั้นหรือไม่ หรือมันอาจเป็นหนอนที่เจาะหน่วยมะขามในสวนของลุงบุญมี หรืออาจะเป็นผึ้งที่ลุงบุญมีเลี้ยงในสวนมะขาม ผึ้งที่สร้างน้ำผึ้งรสมะขามผสมรสข้าวโพด 

ความสัมพันธ์ทางผัสสารมณ์ระหว่างกล้วยไม้กับแมลงคือความรัก หากมิได้ถูกอธิบายแบบธรรมชาตินิยมว่าเป็นเรื่องของการอยู่รอดหรือการแข่งขัน Deleuze และ Guattari บอกว่าความสัมพันธ์ระหว่างดอกไม้กับแมลงไม่ได้เป็นเพียงว่ากล้วยไม้ผลิตน้ำหวานให้แมลง และแมลงก็แค่ช่วยในการสืบพันธ์ให้กับดอกไม้ หากแต่ว่าเป็นระบบนิเวศน์ที่ยังมีส่วนใดส่วนหนึ่งของมนุษย์ในระบบนั้นด้วยJudith Wambacq. Sjoerd van Tuinen. (2017). Interiority in Sloterdijk and Deleuze.

กล้วยไม้บางชนิดดึงดูดแมลงตัวผู้ด้วยการเลียนแบบอวัยวะสืบพันธ์ของแมลงเพศเมีย ส่วนของกล้วยไม้และแมลงจึงหลุดออกจากความหมายเดิมที่มนุษย์สร้างและเกิดเครือข่ายแบบใหม่ขึ้น แมลงเป็นชิ้นส่วนที่ปลดปล่อยระบบสืบพันธ์ของกล้วยไม้ และกล้วยไม้เองก็เป็นเครื่องอำนวยจุดสุดยอดให้กับแมลงและยังปลดปล่อยตัวมันเองจากการผลิตซ้ำความหมายเดิมตามวิวัฒนาการแบบดาร์วิน ความสัมพันธ์ทางผัสสารมณ์นี้เองที่รื้อทำลายขอบเขต ทำลายความเป็นธรรมชาตินิยมหรือการโหยหาความดั้งเดิมหรืออัตลักษณ์ ก่อกำเนิดความเป็นไปได้อื่นๆ แบบรวมหมู่ (collective becoming) จากอัตลักษณ์ที่แตกสลาย⁷

การกลายเป็นสิ่งอื่นๆ มิใช่ความลงรอยกันระหว่างความสัมพันธ์ที่หลากหลาย เช่นในทฤษฎีของดาร์วิน และก็มิใช่ความเหมือน การลอกเลียน หรือการประกอบสร้างอัตลักษณ์ แต่การกลายเป็นสิ่งอื่นๆ เกิดขึ้นในระดับลึกกว่าการรับรู้อัตลักษณ์ กล้วยไม้จะทำงานร่วมกับแมลงได้ กล้วยไม้จะต้องกลายเป็นผึ้ง เช่นเดียวกันกับแมลงที่ต้องกลายเป็นกล้วยไม้ แต่การกลายเป็นสิ่งอื่นๆ ก็เป็นการกลายเป็นเพียงแค่บางส่วน มิใช่การกลายเป็นสิ่งอื่นๆ อย่างสมบูรณ์⁷ 

Judith Wambacq (2017) อาจารย์ด้านปรัชญา Ghent University เสนอว่าความสัมพันธ์ระหว่างกล้วยไม้และแมลงมีเป้าหมายเป็นการสื่อสารกับภายนอก เพื่อทำลายความคิดที่ยึดโยงมนุษย์เป็นศูนย์กลางและอนุญาตให้ตนเองกลายเป็นสัตว์ซึ่งไปล้อเล่นกับภาพในกระจกของเรา นี่อาจเรียกว่าการกลายเป็นสัตว์ หรือการกลายเป็นโมเลกุล เราต้องออกจากเส้นทางที่ถูกกำหนดบนแผนที่และเริ่มเส้นทางที่ตะกุกตะกัก การต่อต้านปมอิดิปัสจึงเป็นการทำลายขอบเขตและทุกสิ่งที่มองหาการหยุดนิ่ง⁷ การกลายเป็นอื่นจึงเกิดขึ้นในระดับของผัสสารมณ์ที่เข้มข้นรุนแรงอย่างต่อเนื่องและไหลเวียนระหว่างกล้วยไม้กับแมลงBrent Adkins. (2015). Deleuze and Guattari’s A Thousand Plateaus: A Critical Introduction and Guide.

นี่จึงทำให้นึกถึงความสัมพันธ์ระหว่างเจสสิกาและกล้วยไม้ เธอต้องการทำฟาร์มกล้วยไม้จึงตามหาตู้แช่ที่กรองเอาเชื้อราและเชื้อโรคออกไป กล้วยไม้จะต้องอยู่ในสภาพที่สวยที่สุดไร้มลทินถึงจะขายได้ เหมือนป้าเจนที่เอาถุงคลุมดอกกล้วยไม้ไว้ แต่การกีดกันระหว่างเชื้อราและแมลงกับกล้วยไม้ ก็เหมือนการขัดขวางความสัมพันธ์ ที่มนุษย์ดูจะเป็นผู้ควบคุมความสัมพันธ์สิ่งอื่นๆ ผ่านสาขาชีววิทยาหรือแม้แต่วิทยาศาสตร์การแพทย์ แต่มนุษย์จะควบคุมได้มากเท่าใด เพราะเจสสิกาไม่มีเงินพอจะซื้อตู้เก็บอุณหภูมิ 

ความรักระหว่างเธอกับกล้วยไม้ ดูจะชวนให้นึกถึงความรักของเธอกับพอล สามีผู้ล่วงลับ ราวกับว่าเธอไม่อาจเปิดใจให้กับแอร์นัน นักวิศวกรเสียงหนุ่ม ผู้จีบเธอด้วยการเสนอจะออกเงินค่าซื้อตู้แช่กล้วยไม้ เหมือนกับหมอเตยที่ไม่อาจรับรักโต๋ นายตำรวจผู้ตามจีบหมอเตย ใน Syndromes and a Century (2006) โต๋เอาเนื้อหมูมาฝากเธอและแนะนำให้เธอเอาไป “แช่ในช่องฟรีซจะกรอบได้อยู่นานๆ” ความสัมพันธ์ระหว่างเจสสิกากับผู้หญิงและผู้ชายที่รายล้อมรอบเธอ เป็นความสัมพันธ์ที่ชวนให้นึกถึงความสัมพันธ์ระหว่างแมลงกับดอกไม้ ที่แม้ผู้ชายจะอยู่ในตำแหน่งตำรวจหรือทหารก็ต้องศิโรราบให้กับผู้หญิง แต่หมอเตยก็ต้องอกหักเมื่อรู้ว่าหนุ่มไม่ได้ชอบเธอ เช่นเดียวกับเจสสิกาที่ไม่รับรักแอร์นัน แต่เธอเองก็ไม่อาจสลัดอดีตของความรักที่เธอมีกับสามีผู้ล่วงลับได้ บนความรักจึงมิใช่ความสัมพันธ์ที่ถูกจัดแจงอย่างเท่าเทียม หากแต่เป็นความสัมพันธ์ในแนวระนาบที่เป็นเรื่องสมดุลระหว่างการต่อรองทางอำนาจของสิ่งต่างๆ ด้วยการยึดติดและการแยกจากอยู่ตลอดเวลา เป็นเรื่องของการสลายตัวเองบางส่วนและรับเอาสิ่งอื่นเข้ามา เป็นการถ่ายโอนชิ้นส่วนระหว่างภายนอกและภายใน เป็นเหมือนเจสสิกาที่อาจใส่เสื้อผ้าของสามี เป็นเหมือนกลอนกวีและบทเพลงรักที่คนสองคนช่วยกันแต่งที่อาจหล่นหายหรืออาจไปอยู่ในอัลบัมใหม่ ความรักระหว่างเจสสิกากับสิ่งอื่นๆ ระหว่างกล้วยไม้และแมลงจึงวูบไหว เหมือนจะมาเหมือนจะไป ไม่คงทนถาวร

สภาวะหัวจะระเบิด ความไม่สมดุลในหูชั้นในและภายนอกร่างกาย 

แอร์นัน ชายหนุ่มวัยเกือบจะสามสิบ ผู้ที่ฆวน (สามีของคาเรน น้องสาวเจสสิกา) แนะนำให้เจสสิกาไปหา แอร์นันรู้จักกับเจสสิกาเพราะเขาช่วยเธอหาเสียงระเบิดในหัว เสียงที่ความที่ 60-100 เฮิร์ทซ์ เสียงที่ปลุกเธอตอนเช้ามืดก่อนที่จะตื่น อาการเดียวกันกับที่อภิชาติพงศ์พบเจอและดีขึ้นหลังจากเริ่มสร้าง Memoria อาการที่มีชื่อทางการแพทย์ว่า Exploding head syndrome (EHS) ซึ่งเป็นความรู้สึกว่ามีเสียงระเบิดในหัวจนทำให้ตื่น อาจเกิดช่วงเปลี่ยนระหว่างการนอน/การตื่น หรือทำให้ตื่นกลางดึก คนไข้มักจะตื่นกลัว และจะต้องไม่มีอาการปวดศีรษะร่วมด้วย คนไข้มักจะบรรยายประสบการณ์ว่า มีเสียงระเบิดในหัว เสียงฟ้าผ่า เสียงตะโกน เสียงโลหะกระแทก เสียงแผ่นดินไหว เสียงไฟฟ้าช๊อต เสียงคนกรีดร้อง เสียงวัตถุตกจากที่สูง หรือเสียงพลุ การได้ยินเสียงอาจเกิดร่วมกับการกระตุกของร่างกายหรือแขนขา ใจสั่น หายใจถี่ขึ้น มวนท้อง รู้สึกว่าหลุดออกจากร่าง รู้สึกร่างกายกำลังลอย หรืออาจรู้สึกว่าเห็นตนเองจากภายในราวกับกำลังถอดจิต บางคนที่ประสบกับ EHS อาจตามด้วยอาการผีอำ ช่วงอายุที่เป็น EHS มักเริ่มหลังอายุ 50 ปีขึ้นไป และมักพบในเพศหญิง สาเหตุของโรคยังไม่เป็นที่แน่ชัดAlex Iranzo. (2022). Other Parasomnias. Principles and Practice of Sleep Medicine แต่อาจสัมพันธ์กับการใช้กัญชาChristopher Missak. (2020). Mind Blown: Exploding Head Syndrome as a Side Effect of Marijuana

EHS เป็นหนึ่งในอาการ Sensory Sleep Paroxysms (SSP) หรืออาการประสาทสัมผัสในช่วงนอนที่ผิดแปลกไปซึ่งเกิดเป็นๆ หายๆ คำว่า Paroxysm นอกจากแปลว่า การกำเริบของอาการ แล้ว ยังอาจแปลว่าการระเบิดได้อีกด้วย คนที่มีอาการ SSP นอกจากประสบกับ EHS แล้ว ยังอาจรู้สึกว่าเห็นคล้ายแสงแฟลช หรือรู้สึกเหมือนเข็มทิ่มทั่วร่างกาย อาการประสาทสัมผัสนี้เกี่ยวข้องกับกลไกระหว่างประสาทการได้ยินหูชั้นในและประสาทการทรงตัว (labyrinthine-vestibular mechanism)Andrew Moyer. Kim J. Davis. (2019). Adams and Victor’s Principles of Neurology, Eleventh Edition

ระบบการทรงตัว (vestibular system) มีเส้นใยประสาทเชื่อมโยงกับสมองน้อย (cerebellum) ซึ่งสมองส่วนหลัง อันได้แก่ สมองน้อยและก้านสมองของมนุษย์ก็มีสายสัมพันธ์แบบเครือญาติสมองปลาMark Pizzato. (2019). Mapping Global Theatre Histories. เส้นใยของระบบการทรงตัวมัดรวมกับเส้นใยของการได้ยินเป็นเส้นประสาทสมองคู่ที่ 8 เดินทางจากหูชั้นในสู่ก้านสมองบริเวณที่เรียกว่า cerebellopontine angle หรือองศาระหว่างสมองน้อยและก้านสมอง (pons) ที่ควบคุมการหายใจและการนอนหลับStanley Monkhouse. (2005). Cranial Nerves: Functional Anatomy

การนอนหลับของเจสสิกาถูกรบกวนด้วย EHS ซึ่งกันไม่ให้เธอเข้าสู่การหลับลึกในระดับ N3 การนอนหลับของเจสสิกาจึงมิใช่การพักผ่อน ราวกับเป็นการตื่นทั้งที่ยังหลับอยู่ โดยปกติการนอนของเราจะเป็นวงจรสลับไปมาระหว่างช่วงการนอนหลับแบบลูกตากลอกตัวไปมาช้าๆ (Non-rapid eye movement หรือ NREM Sleep) กับช่วงหลับฝัน (Rapid Eye Movement Sleep related parasomnia) ซึ่งเป็นช่วงของการหลับที่เราจะฝันและลูกตาของเราจะขยับอย่างรวดเร็ว ส่วนช่วงที่เราหลับลึกที่สุดและรู้สึกตัวน้อยที่สุดเป็นช่วง N3 (deep sleep, slow wave sleep) ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของ NREM Sleep คลื่นสมองในช่วง N3 จะมีระดับของคลื่นสูงและมีความถี่ต่ำSASIKARN POOMKONSARN. (2020). Sleep disorders.

ประสบการณ์ของการนอนหลับของเจสสิกาที่ไม่สมดุล และหลุดออกจากวงจรของการนอนหลับ เกิดขึ้นเมื่อเธอมาอยู่โคลอมเบีย หากแต่การแพทย์สมัยใหม่อาจสนใจเพียงแค่การอธิบายระบบประสาทกายวิภาคและพยาธิสภาพที่เกิดขึ้นในโครงข่ายของเส้นประสาทคู่ที่แปดที่อาจแปลผลผิดพลาดที่สมองส่วนกลาง การแพทย์สมัยใหม่จึงลุ่มหลงสนใจเพียงสภาวะภายใน แต่เจสสิกากลับเลือกที่จะตามหาเสียงนั้น ที่หากอธิบายด้วยการแพทย์ก็อาจเป็นเสียงที่มาจากความผิดปกติของสมดุลของกลไกระหว่างประสาทการได้ยินหูชั้นในและประสาทการทรงตัว เจสสิกาพยายามหาจุดเชื่อมโยงระหว่างภายในสมองและภายนอกผ่านการสั่นไหว (vibration)

การสั่นไหวการเป็นจุดร่วมของสรรพสิ่ง การสั่นไหวที่เราไม่อาจรับรู้ได้ทั้งหมด การสั่นไหวที่ถูกรับรู้ด้วยจิตไร้สำนึก (unconscious sensation) ผ่านเส้นประสาทไขสันหลังด้านหลัง เส้นประสาทที่รับส่งกระแสประสาทจากข้อต่อ กล้ามเนื้อ และเส้นเอ็น ระบบการรับรู้การสั่นไหวช่วยให้เราทรงตัวได้แม้ว่าเราหลับตาหรือไม่ต้องมองเห็น ระบบขึ้นกับตำแหน่งของส่วนต่างๆ ของร่างกาย ระดับของแรงที่ใช้ในการเคลื่อนไหว ความเร็วในการเคลื่อนที่ และการเร่งของการยืดขยายของกล้ามเนื้อPat Ogden. (2006). Trauma and the Body: A Sensorimotor Approach to Psychotherapy การรับรู้การสั่นไหว (kinaesthetic) ของข้อต่อทำงานร่วมกับการรักษาสมดุลของตำแหน่งของศีรษะผ่านระบบเครือข่ายเส้นใยสมองคู่ที่แปด 

การรับรู้การสั่นไหวของสรรพสิ่งรวมไปถึงคลื่นเสียงจึงเป็นสิ่งที่แยกขาดออกจากกันไม่ได้Michelle Royer. (2019). The Cinema of Marguerite Duras: Multisensoriality and Female Subjectivity การรับรู้การสั่นไหวกระตุ้นความทรงจำและอารมณ์ผ่านระบบลิมบิกที่อยู่บริเวณแก่นกลางของสมอง (core of the brain) ซึ่งมีสายสัมพันธ์แบบเครือญาติกับสมองของสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมอื่นๆ ¹² พลังงานของการสั่นสะเทือนปรากฎใน Memoria ผ่านเสียงระเบิดในหัว เสียงรถร้อง เสียงดนตรี เสียงยางรถบัสแตก เสียงร่ายบทกวี การสั่นสะเทือนของภูเขาไฟ เสียงวิทยุ เสียงคลื่นที่กระทบเรือ เสียงเด็กถูกรุมกระทืบ เสียงยานอวกาศปล่อยควันเป็นวงกลมสีขาว เสียงลิงหอน เสียงเครื่องขุดเจาะ หรือเสียงฝนตกและฟ้าร้อง

การรับรู้การสั่นไหวของสรรพสิ่งรวมไปถึงคลื่นเสียงจึงเป็นสิ่งที่แยกขาดออกจากกันไม่ได้ การรับรู้การสั่นไหวกระตุ้นความทรงจำและอารมณ์ผ่านระบบลิมบิกที่อยู่บริเวณแก่นกลางของสมอง (core of the brain) ซึ่งมีสายสัมพันธ์แบบเครือญาติกับสมองของสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมอื่นๆ พลังงานของการสั่นสะเทือนปรากฎใน Memoria ผ่านเสียงระเบิดในหัว เสียงรถร้อง เสียงดนตรี เสียงยางรถบัสแตก เสียงร่ายบทกวี การสั่นสะเทือนของภูเขาไฟ เสียงวิทยุ เสียงคลื่นที่กระทบเรือ เสียงเด็กถูกรุมกระทืบ เสียงยานอวกาศปล่อยควันเป็นวงกลมสีขาว เสียงลิงหอน เสียงเครื่องขุดเจาะ หรือเสียงฝนตกและฟ้าร้อง 

การสั่นไหวคือการกลับไปกลับมา การเคลื่อนไหว การหดและการขยาย เสียงคือการสั่นไหวและมีศักยภาพในการสร้างความสัมพันธ์เชิงผัสสารมณ์ระหว่างมนุษย์และสิ่งที่นอกเหนือจากมนุษย์Joanna Łapińska. (2020). Vibrations of Worldly Matter. ASMR as Contemporary Musique Concrète การสั่นไหวใน Memoria ไปไกลกว่ามนุษย์และความเป็นเหตุเป็นผล หูและดวงตาสร้างความสัมพันธ์ของเรากับเสียง ในขณะเดียวกันก็กำลังถูกประกอบสร้างจากผัสสะของเราที่ดำรงอยู่ในโลกเช่นกัน หูและดวงตาจึงเป็นเครื่องช่วยให้เสียงเคลื่อนผ่านเข้าปะทะกับร่างกายในฐานะแกนกลางของโลก นี่แสดงให้เห็นว่าการสั่นสะเทือน (ของสิ่งแวดล้อมที่สัมผัสเราอย่างเปิดเผยและปราศจากอคติ) ได้สร้างผลกระทบกับผู้ฟังด้วยผัสสารมณ์ซึ่งมีก่อนตัวบุคคล นำไปสู่การเคลื่อนผ่านของเรือนร่างจากสภาวะหนึ่งสู่อีกสภาวะหนึ่ง เครือข่ายของการสื่อสารจึงเป็นเรื่องการเผชิญหน้าในแนวระนาบระหว่างสองเรือนร่างอันได้แก่ ร่างที่รู้สึกกับร่างผู้สร้างความรู้สึกDavid Trippett. (2018). Music and the Transhuman Ear: Ultrasonics, Material Bodies, and the Limits of Sensation

Memoria ทำให้เราสัมผัสถึงการสั่นไหวที่เป็นการเคลื่อนไหวทั้งพื้นพิภพของภาพยนตร์ การยักย้ายปรากฎเป็นการเปิดออกที่เชื่อมโยงไปถึงเวลาหรือชีวิต มากกว่าเนื้อหาและพื้นที่ที่หยุดนิ่ง การสั่นสะเทือนอย่างต่อเนื่องทำให้ภาพยนตร์มีชีวิตเป็นปัจจุบันอยู่ตลอดเวลา ภาพกลายเป็นความทรงจำที่อยู่ร่วมกับปัจจุบัน และการดำรงอยู่ในความเป็นปัจจุบันอย่างต่อเนื่องนี้ Memoria ทำให้เราได้พิจารณาพื้นที่ภายนอกและภายในที่ถูกเผยให้เห็นว่าเป็นเรื่องของพื้นที่ภายในที่ไม่ยึดติดกับเนื้อหาเฉพาะเจาะจง และเวลาก็ยึดกับสนามภายในซึ่งคลี่คลายในสภาวะการร่วมเวลาและความต่อเนื่องของอดีตและปัจจุบัน สนามภายในนี้เองที่เป็นพื้นที่ระหว่างอัตวิสัยและภววิสัย สนามภายในเป็นพื้นที่ที่ภาพในสถานะ “การกลายเป็นสิ่งอื่นๆ” ก่อรูปก่อร่างSimon, Emőke. (2013). (Re)framing Movement in Stan Brakhage’s Visions in Meditation N°1

Memoria ทำให้เราสัมผัสถึงการสั่นไหวที่เป็นการเคลื่อนไหวทั้งพื้นพิภพของภาพยนตร์ การยักย้ายปรากฎเป็นการเปิดออกที่เชื่อมโยงไปถึงเวลาหรือชีวิต มากกว่าเนื้อหาและพื้นที่ที่หยุดนิ่ง การสั่นสะเทือนอย่างต่อเนื่องทำให้ภาพยนตร์มีชีวิตเป็นปัจจุบันอยู่ตลอดเวลา ภาพกลายเป็นความทรงจำที่อยู่ร่วมกับปัจจุบัน และการดำรงอยู่ในความเป็นปัจจุบันอย่างต่อเนื่องนี้ Memoria ทำให้เราได้พิจารณาพื้นที่ภายนอกและภายในที่ถูกเผยให้เห็นว่าเป็นเรื่องของพื้นที่ภายในที่ไม่ยึดติดกับเนื้อหาเฉพาะเจาะจง และเวลาก็ยึดกับสนามภายในซึ่งคลี่คลายในสภาวะการร่วมเวลาและความต่อเนื่องของอดีตและปัจจุบัน สนามภายในนี้เองที่เป็นพื้นที่ระหว่างอัตวิสัยและภววิสัย สนามภายในเป็นพื้นที่ที่ภาพในสถานะ “การกลายเป็นสิ่งอื่นๆ” ก่อรูปก่อร่าง

การเคลื่อนไหวระหว่างภายในภายนอกพบได้ใน Memoria ที่นำเสนอสภาวะ “ระหว่าง” อย่างต่อเนื่อง ภายในและภายนอกเคลื่อนย้ายถ่ายเทผ่านวงกลม วงกลมที่เป็นการสั่นไหวพ่นจากยานอวกาศเกิดเป็นเสียงแบบเดียวกับที่เจสสิกาได้ยิน และชายหนุ่มที่วิ่งหนีเสียงยางระเบิด วงกลมหรือรูทำให้เกิดการแลกเปลี่ยนระหว่างความทรงจำส่วนตัวและความทรงจำร่วม ระหว่างปัจเจกและหมู่คณะ วงกลมเป็นแรงสั่นสะเทือนจากดินแดนระบบนิเวศทุ่งหญ้าสะวันนาบริเวณตีนเทือกเขาแอนดีส ด้วยอุณหภูมิที่คงที่ และมีแสงแดด 12 ชั่วโมงต่อวันทำให้โบโกตากลายเป็นแหล่งปลูกกล้วยไม้ในอุดมคติJohn McQuaid. (2011). The Secrets Behind Your Flowers. เช่นเดียวประเทศไทยที่อยู่บนเส้นรุ้งหรือละติจูด 6-10 องศาเหนือเหมือนกัน เหมือนที่อภิชาติพงศ์กล่าวไว้ในงานชุด Fireworks (2014) ว่า “เพราะอีสานมีอากาศที่ร้อน แห้งแล้ง จึงเป็นแรงผลักดันให้ผู้คนฝัน และพยายามสื่อสารกับสิ่งเหนือธรรมชาติApichatpong Weerasethakul (2014). Fireworks (Archives) http://www.kickthemachine.com/page80/page22/page33/index.htm”

แรงสั่นสะเทือนในอีสานถูกนำเสนอผ่านนิทรรศการ A Minor History (2021) ภาคแรก ซึ่งมี มนุพร เหลืองอร่าม เป็นภัณฑารักษ์ นิทรรศการเล่าเรื่องการตื่นจากฝันของป้าเจนด้วยเสียงระเบิดในห้องที่มีผ้าม่านสีน้ำเงิน ฝันของป้าเจนที่อาจเป็นเรื่องของหญิงสาว ชื่อราตรีและชายหนุ่มชื่อ สุรชัย แต่นั่นอาจเป็นการเล่าเรื่องภายนอกมากกว่าภายในหากเทียบกับภาคสองของนิทรรศการ ที่มันอาจเป็นการนอนไม่หลับและติดอยู่ในช่วงหลับฝัน (REM sleep) ของอภิชาติพงศ์มากกว่าจะเป็นของป้าเจน 

กล้วยไม้และชีวาณูสงเคราะห์ โครงการสร้างงานสร้างอาชีพ และสร้างมิติมายากลลวงตา

“หลานชายพี่หล้าอยากยา 

ถือปืนขึ้นบ้าน

ทำลายตู้เย็น ทีวี หม้อหุงข้าว 

แม่หาคนมาฆ่าลูกชายก่อนที่เขาจะยิงเธอ”

นิทรรศการภาคสองอาจเป็นการเล่าถึงความทรงจำของเขาขณะอาศัยอยู่ที่ อ.แม่ริม จ.เชียงใหม่ ความทรงจำที่มาเป็นครั้งคราวและวูบไหล เขาพูดว่า “ทหารส่งยาบ้าต่อกันเป็นทอดทอดขึ้นดอยให้คนไท คนไทย ม้ง” เป็นที่ทราบกันดีว่าหลัง ค.ศ. 1957 พระตำหนักจิตรลดารโหฐานกลายเป็นสถานีทดลองส่วนพระองค์เพื่อเผยแพร่องค์ความรู้ทางการเกษตรไปยังพสกนิกรผู้ยากไร้ผ่านศูนย์วิจัยและพัฒนาสถานีเกษตรบนพื้นสูง ด้วยมุมมองของรัฐต่อชนบนพื้นที่สูงเห็นว่าเป็นต้นเหตุของการสูญเสียพื้นที่ป่าและเป็นภัยกับความมั่นคง ดังนั้นรัฐไทยจำเป็นต้องเข้าไปบริหารจัดการ/ปรับเปลี่ยนพื้นที่ปกรณ์ คงสวัสดิ์. (2016). “ชีวาณูสงเคราะห์”: วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีชีวภาพใต้ร่มพระบารมี ณ สถานีเกษตรหลวงอ่างขาง อ.ฝาง จ.เชียงใหม่

โครงการหลวงในยุคแรกเป็นโครงการทางวิทยาศาสตร์ เพื่อเข้าไปส่งเสริมอาชีพให้กลุ่มชาติพันธุ์ โดยส่วนใหญ่นำองค์ความรู้จากโลกเสรีทั้งอเมริกาและไต้หวันเข้ามาใช้ บริบทตอนนั้นเป็นยุคสงครามเย็นที่รัฐต้องการปรับเปลี่ยนคนบางกลุ่มให้มาเป็นไทยในความหมายที่รัฐทางภาคกลางต้องการให้เป็นชลธร วงศ์รัศมี. (2017). กษัตริย์ศึกษา: ‘ดอยคำ’ วิทยาศาสตร์กับการสถาปนาอำนาจสถาบันกษัตริย์

จนกระทั่งปี ค.ศ. 1993 เป็นต้นมา ทหารและตำรวจจับกุมผู้ปลูกฝิ่นอย่างจริงจังจนทำให้กลุ่มชาติพันธุ์ต้องยอมรับกิจกรรมส่งเสริมจากโครงการ คือ การเพาะปลูกพืชเมืองหนาวมากขึ้น แม้ว่ากลุ่มลาหู่ที่เข้าร่วมโครงการไม่ได้ยอมรับแนวทางปฏิบัติที่ฝ่ายส่งเสริมตั้งใจเอาไว้ส่วนหนึ่งเกี่ยวข้องกับทางด้านเศรษฐกิจ คือ รายได้จากการขายผลผลิตของโครงการหลวงราคาขึ้นลงเช่นเดียวกับพืชเศรษฐกิจทั่วไปจึงทำให้รายได้ไม่พอกับการยังชีพ ลาหู่จึงต้องรับพืชเศรษฐกิจอื่นเข้ามาเพาะปลูกเพื่อลดความเสี่ยง²²

ความทรงจำที่เมือง Pijao ผีที่ชายป่า โรงหนังร้าง และหญิงแกร่งผู้ขอดเกล็ดปลา 

เสียงจากกองกำลังชาตินิยมต่อต้านรัฐบาลพม่า จนถึงบ้านของอภิชาติพงศ์อำเภอแม่ริมที่ติดกับที่ตั้งกองกำลังทหาร จึงสะท้อนย้อนไปยังบ้านนาบัว และเมือง Pijao ซึ่งเป็นสถานที่ใช้ถ่ายทำฉากเจสสิกาพบกับแอร์นันในวัยกลางคน เมือง Pijao เป็นเมืองทางทิศตะวันตกและเป็นหนึ่งในดินแดนที่ยากที่สุดสำหรับอาณานิคมสเปนในการยึดครอง ด้วยปราการทางภูมิศาสตร์จึงทำให้ชนพื้นเมืองเป็นอิสระจากสเปนจนกระทั่งต้นศตวรรษที่ 17Frank Safford. Marco Palacios. (2001). Colombia: Fragmented Land, Divided Society (Latin American Histories) นอกจากนี้เมือง Pijao ยังเป็นที่หลบซ่อนของกองกำลังฝั่งซ้ายในทศวรรษที่ 1940 มีแผ่นดินไหวในปี ค.ศ. 1999 และเกิดเหตุปล้นสะดมอาวุธในสถานีตำรวจและโรงพยาบาลโดยกองโจรในปี ค.ศ. 2001 จวบจนปัจจุบัน เมือง Pijao ก็ประสบกับภูเขาไฟที่กำลังปะทุApichatpong Weerasethakul. (2021). Memoria. Fireflies Press; 1st edition เมือง Pijao จึงเป็นเมืองเล็กๆ ที่มีประชากรราวหกพันคน เป็นเมืองที่ทั้งเงียบสงบและโกลาหลตลอดเส้นทางประวัติศาสตร์ที่ไม่เป็นเส้นตรง 

เรื่องเล่าของเมืองและผู้คนตัวเล็กตัวน้อยถูกถ่ายทอดผ่านแอร์นันผู้สามารถจดจำทุกสิ่งทุกอย่างได้ มันอาจเป็นเรื่องของสารพิษในดินและแม่น้ำจากเหมืองในเมืองกว่า 20 แห่งHelena Durán. (2016). Pijao: the “slow” town that is endangered due to mining มันอาจเป็นไกลโฟเซตตกค้างจากโครงการฝนพิษด้วยการพ่นสารเคมีทางอากาศจากกองทัพเพื่อทำลายไร่โคคาของกองกำลังฝ่ายซ้ายตั้งแต่ปี ค.ศ. 1994-2015Kristina Lyons. (2018). Chemical warfare in Colombia, evidentiary ecologies and senti-actuando practices of justice. มันอาจเป็นความทรงจำของ Gustavo ชาวนาผู้เห็นผีโครงกระดูกในป่าแถวริมลำธารและผู้ได้เมียใหม่ในงานศพเมียของตนเอง มันอาจเป็นประวัติศาสตร์ของ Cinema Roman โรงหนังแห่งเดียวในเมืองเล็กๆ แห่งนี้ที่ปิดกิจการในปี ค.ศ. 1999 Eduardo ผู้ได้มรดกเป็นคนสืบทอดโรงหนังแห่งนี้และมีน้องชายทำอาชีพนักสืบ หรือมันอาจเป็นความทรงจำที่เจ็บปวดของ Martha Morales ผู้มาอยู่เมืองนี้เพื่อขายตัวและค้ายา ลูกชายของเธอถูกกองโจรฆ่าเพราะบอกที่ซ่องสุมกับตำรวจ เธอเล่าให้อภิชาติพงศ์ถึงเหตุการณ์คืนที่เธอต้องซ่อนตัวใต้เตียงกับลูกสาวตั้งแต่สองทุ่มถึงแปดโมงเช้าเพื่อหลบกองโจรที่ใช้อาวุธระเบิดควันและปืน ปัจจุบันเธอทำอาชีพขอดเกล็ดปลาและมีงานอดิเรกคือการเย็บปักถักร้อย²⁵

ชายผู้อ่อนไหวกับทุกสิ่ง อาการหวาดกลัวความเจ็บปวดที่ Amygdala และจุดสีขาวที่ธาลามัส

แอร์นันในวัยกลางคนกลายเป็นผู้รับรู้ความทรงจำจากสิ่งต่างๆรอบตัวอย่างล้นเกิน รายละเอียดของทุกโมงยามของอดีตแล่นผ่านการสัมผัสกับสิ่งต่างๆ เขาจึงหลีกเลี่ยงการเดินทางไปไหน อภิชาติพงศ์สนใจสภาวะดังกล่าวที่มีชื่อเรียกว่า Hyperthymesia (hyper- แปลว่าล้นเกิน และ thymesis แปลว่าการจำได้) หรือ highly superior autobiographical memory (HSAM) มีเพียง 60 คนบนโลกนี้เท่านั้นที่มีสภาวะนี้ เมื่อสแกนสมองด้วยคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้าในคนที่มีภาวะ HSAM พบว่ามีการจัดเรียกตัวของเส้นประสาทในสมองส่วนลิมบิกเปลี่ยนแปลงไปเทียบจากคนทั่วไปSarah Daviddi. (2022). Altered Hippocampal Resting-state Functional Connectivity in Highly Superior Autobiographical Memory. พวกเขาสามารถจดจำรายละเอียดของอดีตได้ราวกับมันเกิดขึ้นในปัจจุบัน 

แอร์นันกลายเป็นเพศชายที่อ่อนไหวกับสรรพสิ่งรอบตัว เหมือนกับอิฐ นายทหารที่ล้มป่วยด้วยโรคปริศนาซึ่งทำให้เขาเข้าสู่นิทราได้ตลอดเวลา ใน Cemetery of Splendor (2015) แต่เมื่อเขาตื่นขึ้นและได้นั่งทานอาหารกับป้าเจนที่ตลาดโต้รุ่งรื่นรมย์ เขาบอกกับป้าเจนว่า “ผมได้กลิ่นชัดมากเลย กลิ่นซีอิ้วดำ น้ำตาล ผมได้กลิ่นอาหารทั้งตลาดนี้เลย แสงไฟผมยังรู้สึกถึงอุณหภูมิแสงด้วย ผมยังได้กลิ่นดอกไม้ตอนที่ผมฝันด้วย” ป้าเจนตอบว่า “นั่นเป็นคุณสมบัติที่ดีของการเป็นทหาร” หรืออาจเป็นเด็กปริศนาใน Mysterious Object at Noon (2000) ที่มาจากวัตถุทรงกลมซึ่งหลุดออกจากกระเป๋ากระโปรงครูดอกฟ้า เด็กที่มาจากดาวผู้บอกว่า “ผมไม่เป็นไร ผมอยู่เฉยๆ ผมรู้เหตุรู้ต้นรู้ปลาย ผมรู้ว่าใครคือพ่อแม่พี่น้องของผม แต่ผมอยู่กับพวกเขาไม่ได้ จึงมาอาศัยอยู่ในวัตถุทรงกลมนี้” ราวกับว่าเขาจดจำได้ทุกสิ่งหรือระลึกชาติได้ 

“อาจารย์อ้อยอารยา 

บอกว่า เพราะฉันกลัวความเจ็บปวด”

การรับรู้ความรู้สึกผ่านความทรงจำของสิ่งเล็กสิ่งน้อยดูจะเป็นด้านตรงข้ามกับชายชาติทหารหรืออำนาจองค์อธิปัตย์ที่ต้องเป็นสิ่งสูงส่งและหลุดลอยจากมนุษย์ สังคมที่อยู่ภายใต้รัฐจึงไม่อนุญาตให้เรารู้สึกแม้แต่ความเจ็บปวด Byung-Chul Han เสนอว่า เรากลายเป็นรู้สึกหวาดกลัวความเจ็บปวด (universal algophobia) เราไม่สามารถที่จะคิดทบทวนความเจ็บปวดได้ซึ่งปิดโอกาสในการวิพากษ์ชีวิตทางการเมือง การหวาดกลัวความเจ็บปวดทำให้เราแสวงหาวิธีการในการช่วยลดความเจ็บปวดในการเจ็บป่วยระยะสุดท้าย (palliative care) ซึ่งเป็นการปิดบังความเจ็บปวดไว้ และหลีกเลี่ยงการเผชิญหน้าความจริงของปัญหา หากเราไม่อาจรู้สึกเจ็บปวดก็ไม่อาจมีการปฏิวัติได้ เราไม่สร้างประวัติศาสตร์ของตนเองได้ จุดเริ่มต้นของการห่วงใย (care) จึงเป็นเรื่องของการสัมผัส (touching) ซึ่งเป็นวิธีการของการแลกเปลี่ยนความเจ็บปวดระหว่างบุคคลและนำไปสู่การปฏิวัติ Han ย้ำว่าเราต้องการสังคมและการเชื่อมโยงนอกจากสังคมออนไลน์อย่างยิ่งClinton Williamson. (2022). The Limits of Understanding the Pandemic Philosophically.

จบตอน 1

อ่านต่อตอน 2 : ท่วงท่าของความทรงจำ: การปรับและรับรู้สมดุลของแรงสั่นสะเทือนจากโคลอมเบียถึงไทยใน Memoria (2)