ในวิกฤติที่เราอาศัยอยู่

คำเชิญให้ร่วมเป็นคณะกรรมการตัดสินรางวัลของ เทศกาลสารคดีนานาชาติไต้หวันครั้งที่ 13 (TIDF) เดินทางมาถึงในขณะที่เรากำลังอยู่ในสภาวะที่อาจจะเป็นช่วงวิกฤติที่สุดในศตวรรษนี้ แม้แต่แค่เฉพาะสถานการณ์ในเอเชียเพียงอย่างเดียว การระบาดใหญ่ทั่วโลกไม่เพียงทำลายเศรษฐกิจและส่งผลกระทบต่อชีวิตของผู้คน หากยังจำกัดเสรีภาพในการเคลื่อนไหวและสิทธิ์ในการปกป้องข้อมูลส่วนบุคคลของเราอย่างรุนแรง

แรงปรารถนาในระบอบประชาธิปไตยของประชาชนถูกทำลายล้างจากการรัฐประหารของทหารในเมียนมาร์ และเจตจำนงของประชาชนในการปกป้องวิถีประชาธิปไตยถูกบดบังด้วยการจับกุมและคุมขังนักเคลื่อนไหวและผู้เชี่ยวชาญด้านสื่ออย่างไร้ความปราณีหลายครั้งในฮ่องกง ไม่เพียงในประเทศเหล่านี้ ความรู้สึกสิ้นหวังในหมู่คนหนุ่มสาวยังสะท้อนไปทั่วทั้งภูมิภาค ไม่ว่าจะในมาเลเซีย ไทย ฟิลิปปินส์ อินเดีย หรือศรีลังกา โดยตระหนักว่าการเรียกร้องการเปลี่ยนแปลงของพวกเขาไม่ได้รับการตอบรับจากชนชั้นสูงทางการเมือง และตอนนี้ที่สงครามได้เริ่มต้นขึ้นอีกครั้งในยุโรป ความกังวลเกี่ยวกับสงครามเย็นครั้งใหม่ กระทั่งความเป็นไปได้ของสงครามโลกครั้งที่สามหรือการขาดแคลนอาหารอย่างหายนะได้คืบคลานเข้ามาในจิตใจของพวกเราทุกคน

การตามหาความจริงในยุคหลังความจริง

อย่างไรก็ตาม วิกฤตที่ใหญ่กว่านั้นอาจเกี่ยวข้องกับ ความสัมพันธ์ของเรากับความจริง เมื่อทั้งในรายการข่าว เว็บไซต์ ไปจนถึงโพสต์บนโซเชียลมีเดียทำให้เราอดไม่ได้ที่จะรู้สึกว่าความจริงกำลังเล็ดลอดผ่านนิ้วมือของเราไป และนี่ไม่ใช่สิ่งเดียวที่กำลังตกอยู่ในอันตราย แม้แต่ข้อเท็จจริงที่เป็นรากฐานในการค้นหาความจริงก็กลับกลายไม่น่าเชื่อถืออีกต่อไป เพราะมันถูกแทนที่อย่างช้า ๆ ด้วยสิ่งที่เรียกว่า “ข้อเท็จจริงทางเลือก” และ “การปลอมแปลงอย่างลึกซึ้ง” ดังที่เราเห็นได้ในสงครามยูเครนที่ราวกับจะพิสูจน์ว่าเป็นสงครามแห่งยุค “หลังความจริง” และ “ข้อเท็จจริงทางเลือก” เมื่อคู่ขัดแย้งทั้งสองฝ่ายต่างกล่าวหากันว่าเผยแพร่ข้อมูลเท็จ, ข้อเท็จจริงทางเลือกที่ใช้เทคโนโลยี deep fake และการเปลี่ยนไปมาระหว่างเรื่องจริงกับเรื่องเล่า ด้วยเหตุนี้ ภายใต้การมาถึงของอาณาจักร “หลังความจริง” ผู้คนจึงแตกแยกอย่างลึกซึ้งยิ่ง

เมื่อต้องเผชิญหน้ากับความเป็นจริงเหล่านี้ ใครบ้างที่ไม่รู้สึกหลงทาง? จะมีใครเชื่อในอะไรอีก? มนุษยชาติได้สูญเสียกระดูกสันหลังด้านศีลธรรมและจริยธรรมไปแล้วหรือยัง? จากนี้ไป ใช่หรือไม่ที่คนที่เสแสร้งเก่งกว่าจะชนะในทุกสถานการณ์แทนที่จะเป็นคนที่พูดความจริง?

ฉันคงต้องบอกว่า สิ่งนี้คือวิกฤตการณ์ร้ายแรงสำหรับมนุษยชาติ ความรู้สึกของการสูญเสียรากฐานของความไว้วางใจจะกระทบเราอย่างหนักและจะกลายเป็นภาระทางจิตที่ยิ่งใหญ่ ในไม่ช้าพวกเราหลายคนอาจยิ่งเศร้าโศก สูญเสียแรงจูงใจหรือเริ่มมองหาใครก็ตามที่ดูเหมือนจะสามารถนำทางเราได้ในช่วงเวลาที่ไม่มั่นคงนี้ ไม่ว่าคนเหล่านั้นจะเป็นนักปราชญ์ ผู้นำทางการเมือง นักสอนศาสนา หรือกลุ่มลัทธิก็ตาม

แล้วกับวัฒนธรรม ศิลปะ วรรณกรรม ภาพยนตร์ ฯลฯ เล่า? มันจะยังสามารถทำงานเป็นเครื่องชำระล้างจิตใจได้อยู่อีกหรือไม่? มันจะยังคงมอบความรู้สึกถึงคุณธรรม ความซื่อสัตย์ และความถูกต้องแก่ผู้คนเมื่อพวกเขาต้องการมากที่สุดได้หรือเปล่า?

ฉันเชื่อว่าผู้ชมจำนวนมากก็หวังอยากเห็นว่า ผู้สร้างภาพยนตร์จะควบคุมศิลปะของสารคดีอย่างไร เพื่อทำให้มันเป็นอิสระและสร้างสรรค์มากขึ้นทั้งในการเข้าหาความจริง หากก็ทำให้มันเป็นมากกว่าแค่การรายงานข่าว เพื่อที่จะชุบชูและเฉลิมฉลองแก่นแท้ของความจริงของสิ่งที่ศิลปินเรียกว่าจินตนาการ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วงเวลาเช่นนี้

TIDF เกิดขึ้นในช่วงเวลาที่สำคัญเช่นนี้ แม้เราไม่อาจคาดหวังอะได้มากไปกว่านี้ หากฉันหวัง และฉันเชื่อว่าผู้ชมจำนวนมากก็หวังอยากเห็นว่า ผู้สร้างภาพยนตร์จะควบคุมศิลปะของสารคดีอย่างไร เพื่อทำให้มันเป็นอิสระและสร้างสรรค์มากขึ้นทั้งในการเข้าหาความจริง หากก็ทำให้มันเป็นมากกว่าแค่การรายงานข่าว เพื่อที่จะชุบชูและเฉลิมฉลองแก่นแท้ของความจริงของสิ่งที่ศิลปินเรียกว่าจินตนาการ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วงเวลาเช่นนี้ เราไม่ต้องการที่จะเดินจากไปโดยรู้สึกถึงการสูญสิ้นศรัทธาต่อความสามารถในการจินตนาการของเรา และการนำจินตนาการนั้นไปใช้อย่างสร้างสรรค์และมีคุณค่า

ดังนั้น เมื่อฉันได้ดูภาพยนตร์สองเรื่องแรกในเทศกาลคือ A Night of Knowing Nothing และ Blue Island ฉันรู้สึกยินดีเป็นอย่างยิ่งที่หนังทั้งสองได้พิสูจน์ว่า เวทีภาพยนตร์ยังคงเป็นรูปแบบหนึ่งของการต่อต้าน และการต่อต้านไม่ได้เป็นเพียงการต่อต้านสถานการณ์ทางการเมือง แต่ยังต่อต้านบรรดาการจงใจเสียดเย้ยหยามเหยียดทีเพื่อที่จะฆ่าความเชื่อในความจริงของเราทิ้งเสีย 

บางทีสิ่งที่ฉันรู้สึกอาจจะคือความโล่งใจ หากมันก็มักตามมาด้วยความเศร้า เศร้าเพราะสำหรับทั้งสองกรณีนี้ทั้งในอินเดียและฮ่องกง สถานการณ์นับจากช่วงเวลาที่หนังถูกสร้างขึ้นจนถึงตอนนี้มันยังไม่ได้ดีขึ้นเลย บางทีอาจจะแย่ลงด้วยซ้ำ ฉันเศร้าเพราะประเด็นของสิ่งที่หนังทั้งสองเรื่องนี้เล่า เช่น การเหยียดเชื้อชาติ เหยียดเพศ การล่าอาณานิคม การปราบปรามผู้เห็นต่าง ยังคงเกิดขึ้นทั่วโลกกระทั่งในตอนนี้โดยแทบไม่เคยจะกระเตื้องขึ้น

การได้เป็นหนึ่งในคณะกรรมการของเทศกาลภาพยนตร์สารคดีครั้งนี้ผูกพ่วงมาพร้อมกับความยุ่งยากใจบางอย่าง ความกลืนไม่เข้าคายไม่ออกของการยินดีที่ได้เห็นภาพยนตร์คุณภาพหลายเรื่อง ในขณะเดียวกันก็ตระหนักว่ามีปัญหามากมายในโลกนี้ นอกจากนี้ยังมีอีกความกลืนไม่เข้าคายไม่ออกที่เราอาจต้องเลือกจัดลำดับความสำคัญของปัญหาหนึ่งมากกว่าเรื่องอื่น ๆ แม้ว่าเราจะพูดถึงแค่เรื่องคุณภาพของภาพยนตร์แต่ละเรื่องเท่านั้น

ความรู้สึกเป็นสุข ความโล่งอก ความเศร้าโศก และภาวะที่กลืนไม่เข้าคายไม่ออกเหล่านี้อยู่กับฉันตลอดการทำหน้าที่ของคณะกรรมการ มันเป็นวังวนของอารมณ์ที่ฉันได้ผ่านพ้นไป และฉันต้องบอกว่ามันคุ้มค่าอย่างยิ่ง

ตัวตนและความเป็นตัวของตัวเอง

เริ่มต้นด้วย A Night of Knowing Nothing ภาพยนตร์ที่น่าทึ่งเกี่ยวกับการแสวงหาความจริงของเราในช่วงเวลาหลังความจริง หนังใช้ภาพทุกประเภทที่อยู่รอบตัวเราทุกวันนี้ ตั้งแต่ภาพยนตร์เชิงพาณิชย์ไปจนถึงโฮมวิดีโอ ฟุตเทจจากสมาร์ตโฟน ภาพจากกล้องวงจรปิด ภาพซ้อน ไปจนถึงกราฟิตีและคลิปข่าว และแทนที่หนังจะฟาดเราแล้วทำให้พวกเราสับสนกับภาพเหล่านี้ หนังกลับเปลี่ยนมันให้กลายเป็นถ้อยแถลงถึงความเปลี่ยนแปลงที่ทั้งทรงพลังและเป็นส่วนตัว โลกที่เปลี่ยนไปนั้นไม่ต้องการความฉาบฉวยและหลอกลวงของสิ่งที่เรียกว่า “ศิลปะการสื่อสาร” หรือ “เครือข่ายสังคม” อีกต่อไป หากมันกลับนำเสนอช่วงเวลาแห่งการใคร่ครวญอย่างจริงจังต่อกัน – เธอกับฉัน การปะทะกันของงภาพและเสียงที่เหมือนความฝันจะเผยให้เห็นความจริงของโลกนี้ ด้วยความรู้สึกที่แข็งกร้าวจนเกือบจะเป็นความรู้สึกของการประกาศชัยชนะ ซึ่งเป็นความจริงในตัวตนของศิลปินเอง

ความปรารถนาอย่างสุดใจที่จะใคร่ครวญตนเองและผู้อื่นนั้น ยังรู้สึกได้จากหนังอย่าง Children of the Mist และ Transparent, I Am ด้วย โดย Children of the Mist เป็นเรื่องเกี่ยวกับเด็กสาวชาวม้งในหมู่บ้านบนภูเขาที่ห่างไกลในเวียดนาม คนที่กำลังมองหาอนาคตและความสัมพันธ์ที่ดีกว่าตอนนี้ อย่างไรก็ตาม หนังเรื่องนี้ยังสามารถตีความได้ว่าเป็นความพยายามของคนทำในการพิจารณาความสัมพันธ์ระหว่างตัวเธอเองกับตัวเอก

ในทางกลับกัน Transparent, I Am เป็นหนังทดลองขนาดสั้นที่แสดงถึงความพยายามของคนทำที่จะมองดูสภาพจิตใจของเธอเองผ่านภาพคาไลโดสโคป

การได้ค้นพบตัวเอง – ช่างเป็นสิ่งที่ยิ่งใหญ่และทรงพลังอะไรเช่นนี้! และเจ้าความยิ่งใหญ่นี้แหละที่เราสามารถใช้มันในการต่อต้านเผด็จการที่มีทั้งเป้าหมายและกลยุทธ์ที่แม่นยำในการทำให้เราสงสัยในตัวเอง Blue Island คือสิ่งนี้ คนทำหนังเรื่องนี้ชักชวนบรรดานักเคลื่อนไหวจากการประท้วงในปี 2019 มารับบทเป็นบรรดาคนฮ่องกงที่เคยประสบกับความโกลาหลในช่วงเวลาต่าง ๆ ของประวัติศาสตร์ของเกาะ และด้วยการรับบทนั้นเหล่านักเคลื่อนไหวปี 2019 –ซึ่งบางคนยังคงรอการพิจารณาคดีอยู่ในขณะที่ทำหนังเรื่องนี้– ได้ค้นพบประวัติศาสตร์ ผู้คน และที่สำคัญที่สุดคือตัวพวกเขาเอง ในตอนท้ายของหนังยังมีการแนะนำบรรดานักเคลื่อนไหวในการประท้วงปี 2019 ทีละคน ราวกับว่ากำลังท้าทายอำนาจ ด้วยการเน้นย้ำถึงความเป็นปัจเจกของพวกเขาซึ่งผู้มีอำนาจถือว่าเป็นเพียงตัวเลข

ในอีกแง่ ความตายอันชวนสยองขวัญของปัจเจกบุคคุลก็ถูกถ่ายเก็บไว้ใน Little Palestine, Diary of a Siege ซึ่งเล่าถึงชีวิตประจำวันของชาวปาเลสไตน์ที่อาศัยอยู่ในเมืองที่ถูกปิดล้อมในซีเรีย เราเห็นผู้คนเดินเตร่อยู่ตามท้องถนนราวกับฝูงผี “ภายใต้การปิดล้อม ผู้คนออกเดินอย่างไม่รู้จบ ในเขตที่มีการแบ่งเส้นพรมแดน พวกเขาทำได้เพียงหยิบฉวยรอยยิ้มที่ความตายไม่สะดุดมันในคืนก่อนมาไว้กับตัวเท่านั้นเอง” คนทำหนัง/ผู้เล่าเรื่องอธิบายไว้เช่นนี้ ตัวคนทำหนังซึ่งเป็นผู้ลี้ภัยเช่นกันคว้าจับภาพเศษเสี้ยวรอยยิ้มเหล่านั้นเอาไว้ได้ แต่ในไม่ช้ารอยยิ้มจาง ๆ เหล่านั้นก็รวมเป็นมวลหมู่ของการต่อสู้เพื่อขอรับความช่วยเหลือจากสหประชาชาติ และสุดท้าย พวกเขากลายเป็นตัวหนังสือ บางคนกลายเป็นชื่อของผู้ตาย และบางคนเป็นชื่อที่ต้องลี้ภัยในที่อื่นชั่วคราว

โรคระบาดในฐานะอุปมา

สำหรับผู้ชมจำนวนมากที่เคยเข้ารับการรักษาในโรงพยาบาลหรือการล็อกดาวน์ในช่วงสองสามปีที่ผ่านมา ประสบการณ์การชมภาพยนตร์จะไม่เหมือนกับช่วงก่อนเกิดโรคระบาดอีกต่อไป อาจเป็นเพราะประสบการณ์การชมภาพยนตร์ในโรงตอนนี้ได้กลายเป็นเหมือนเป็นสัญลักษณ์แห่งอิสรภาพ หรืออาจเป็นเพราะพวกเราบางคนเริ่มมองหาคำอุปมาเกี่ยวกับการระบาดใหญ่ในภาพยนตร์ หรือเพื่อให้การระบาดใหญ่เป็นการอุปมาของปรากฏการณ์ต่าง ๆ มากมายในโลก เช่นเดียวกับที่เราทำกับโรคเอดส์ในทศวรรษที่ 80 ในแง่นี้ Little Palestine, Diary of a Siege จึงกลายเป็นมากกว่าเรื่องราวที่น่าสลดใจของชาวปาเลสไตน์ ในเขตผู้ลี้ภัยเล็ก ๆ ในซีเรีย เราอาจเห็นภาพสะท้อนของคนในเซี่ยงไฮ้หรือแรงงานอพยพที่ถูกคุมขังในอาคารในสิงคโปร์ได้เช่นกัน

โดยทั่วไปแล้ว เอเชียไม่มีชื่อเสียงในการจัดลำดับความสำคัญของสิทธิส่วนบุคคลอยู่เหนือผลประโยชน์ของหน่วยงานที่มีอำนาจกว่า โรคระบาดได้ช่วยขยายความจริงข้อนี้ให้ชัดขึ้น เมื่อหน้ากากกลายเป็นอุปมาที่เปิดเผย เพราะด้วยหน้ากาก คุณได้กลายเป็นสมาชิกที่ “เหมาะสม” ของสังคม เมื่อสวมหน้ากาก คุณอยู่ภายใต้และควรทำตามคำสั่ง ผู้ที่ไม่มีหน้ากากจะได้รับอนุญาตก็ต่อเมื่อผู้มีอำนาจตัดสินใจระบุตัวคุณโดยมีวัตถุประสงค์เพื่อรักษาความสงบเรียบร้อยเท่านั้น หน้ากากที่อาจเป็นสัญญาณของความสุภาพและการดูแลผู้อื่นในเวลาปกติได้กลายเป็นธงเล็ก ๆ ที่คุณพกติดตัวตลอดเวลา แสดงให้เห็นว่าคุณดูแลตัวเองอย่างไรจากอันตรายต่าง ๆ ทั้งจากไวรัสและ PM 2.5

และนั่นคือเหตุผลที่ว่า ทำไมภาพยนตร์เรื่อง The Burrows ให้ความรู้สึกสดใหม่ ที่เมืองเล็ก ๆ แห่งหนึ่งในจีน ครอบครัวหนึ่งกำลังสร้างสุสานของตน พวกเขาเป็นญาติของคนทำหนังและได้รับการแนะนำทีละคนโดยคนทำหนังเองจากภายในหลุมฝังศพ ในช่วงเวลานั้นผู้คนยังคงหวาดกลัวต่อไวรัสที่เพิ่งค้นพบในอู่ฮั่นมาก เสียงที่สะท้อนในอากาศคือเสียงประกาศของหมู่บ้าน : ห้ามออกไปเที่ยวข้างนอก ห้ามพูดคุย ห้ามถอดหน้ากาก นี่กล้าดียังไงถึงได้ออกมารื่นรมย์รับแดด!

ทว่าในดินแดนเล็ก ๆ แห่งนี้ เราเห็นครอบครัวนี้ทำตรงกันข้าม พวกเขาออกไปเที่ยวกันอย่างอิสระโดยไม่สวมหน้ากาก พูดคุยกันเสียงดัง และไม่ว่าพวกเขาจะเพลิดเพลินกับแสงแดดหรือไม่ พวกเขาก็ได้ใช้สิทธิ์ (ของตัวเอง) ในการแสดงความคิดเห็นแน่นอน แสดงความคิดเห็นอย่างเสรีในหัวข้อต่าง ๆ ตั้งแต่การออกแบบสถาปัตยกรรม ข้อสังเกตเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ บุคคลสำคัญทางประวัติศาสตร์ ไปจนถึงสถานการณ์ทางเศรษฐกิจ ราวกับว่าพวกเขาไม่กลัวอะไรเลย

ครอบครัวที่ดูไม่สนใจอะไรนี้เองได้มอบแรงบันดาลใจอันพิลึกพิลั่นนี้แก่เราว่า ในที่ดินเล็ก ๆ แบบนี้ –ซึ่งยังถือว่าค่อนข้างใหญ่กว่าหลุมฝังศพทั่วไปที่เราเห็นในประเทศอื่น ๆ– พื้นที่ที่คนทำหนังเรียกมันว่า “โพรง” ได้กลายเป็นอุปมาของหลายต่อหลายอย่าง ตั้งแต่เป็นพื้นที่แห่งเสรีภาพ เป็นไฮด์ปาร์ก หรือจะเป็นสนามวาทกรรมว่าด้วยศิลปะก็ยังได้ ด้วยการเล่าเรื่องต่าง ๆ จากวัยเด็กของคนทำ (ที่ไม่มีใครรู้ว่าเป็นเรื่องแต่งหรือเรื่องจริง) หรือการพูดถึงความฝันแปลก ๆ ที่คนทำหนังได้เห็นว่าโพรงกลายเป็นจักรวาลของตัวเอง (ครอบครัวเขาถึงกับเรียกมันว่า “สวรรค์บนดิน”) หากนอกจักรวาลนี้ยังคงมีโลกจริงของพรรคคอมมิวนิสต์จีน (CCP) ซ่อนอยู่ในน้ำเสียงเหยียดหยามของประกาศสาธารณะที่แผ่ความเยือกเย็นของข้อความแบบราชการออกไป ทว่าสิ่งนี้กลับถูกเอ่ยออกมาโดยตรงกันข้ามกับน้ำเสียงที่มีลักษณะเฉพาะ เซื่องซึมและน่าขนลุก ซึ่งช่วยเสริมความมหัศจรรย์ของเรื่องราวของเขา เซตติ้งของหนังที่คล้ายคลึงกับงานของ Ionesco^*1  ช่วยให้เราตีความไปได้อีกว่า ครอบครัวนี้ดูว่างมากเพราะกำลังขุดหลุมฝังศพของตัวเองหรือไม่? หรือพวกเขามองว่าที่นี่เป็นพระราชวังของตัวเองพอ ๆ กับที่พวกเขาเห็นว่าเป็นสุสานหรือเปล่า? พวกเขาไม่ได้บอกว่าพวกเขาเป็นเหมือนวัดด้วยหรือ? ความจริงที่ว่าชื่อ “โพรง”ใช้รูปพหูพจน์ก็น่าสนใจเช่นกัน มันทำให้เราจินตนาการว่าโพรงที่แปลกประหลาดนี้นั้นเพิ่มจำนวนขึ้นมาได้อย่างไร

สรุป

หลังจากได้ดูหนังเหล่านี้ทั้งหมด หนึ่งในความสุขที่ยิ่งใหญ่ที่สุด -หรือจะเรียกว่าความโล่งใจก็ได้- สำหรับฉัน คือความจริงที่ว่าไม่มีภาพยนตร์เรื่องใดที่เกี่ยวข้องกับข่าวปลอม คลิกเบท โพสต์เกลียดชัง แคนเซิลคัลเจอร์และสิ่งต่าง ๆ ที่ไหลท่วมท้นอยู่ในโทรศัพท์, คอมพิวเตอร์ และชีวิตของเรา ในช่วงเวลาของการเหยียดหยามต่อความจริง, ต่อคุณงามความดีของความจริงนี้ และการค้นหาตัวเองในสารคดีฉายแสงผ่านภาพยนตร์ทุกเรื่อง และความจริงใจของคนทำนั้นรู้สึกได้ชัดเจนผ่านวิธีที่พวกเขาใช้การรักษาวัฒนธรรมไว้

ลองนึกถึง 12 ปีที่ HUANG Hsin-yao คนทำหนัง A Silent Gaze ใช้ไปในการถ่ายทำชีวิตประจำวันของผู้คนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ชายฝั่งทะเล นึกถึงความมุ่งมั่นของ HEO Chul-nyung ผู้สร้างภาพยนตร์ 206: Unearthed ที่จะติดตามผลงานอันประณีตที่อาสาสมัครทำเพื่อขุดศพผู้เสียชีวิตระหว่างสงครามเกาหลี คิดถึง HYUGA Fumiari คนทำ Tokyo Kurds ผู้ซึ่งอยู่เคียงข้างผู้ลี้ภัยชาวเคิร์ดรุ่นเยาว์ไม่ว่าจะกี่ร้อนกี่หนาว อธิษฐานให้พวกเขาและหวังว่าในที่สุดพวกเขาจะได้รับสถานะผู้ลี้ภัยที่เหมาะสมและพ้นจากลิมโบที่แสนทรมานนี้

ในท้ายที่สุด การกระทำที่ดูเหมือนสามัญดาษดื่นที่สุดกลับได้ติดอยู่ในใจของฉัน และนั่นคือ “การขุด” ซึ่งการขุดในหนังต่างเรื่องกันก็แสดงความหมายที่ต่างกันไปตามสถาณการณ์ และการขุดได้กลายเป็นอุปมาที่แตกต่างกันออกไป เด็กสาวขุดดินเพื่อ “เก็บเกี่ยว” หญ้าเพียงแห่งเดียวที่เหลืออยู่ในเมืองที่ถูกปิดล้อมใน Little Palestine, Diary of a Siege อาจเป็นสัญลักษณ์ที่น่าเศร้าของการพลัดถิ่น หากมันก็อาจตีความได้ว่าเป็นสัญลักษณ์ของปรับตัวได้เช่นกัน ในปี 206: Unearthed การขุดเป็นการกระทำที่ท้าทายเพื่อค้นหาความจริง หากในเรื่อง A Silent Gaze ซึ่งดำเนินเรื่องตามชีวิตประจำวันและพิธีกรรมของเมืองเล็ก ๆ ได้เสนอคำอุปมาเรื่องการขุดครั้งใหญ่ให้เราเห็นว่า “เพื่อให้เมล็ดพืชเติบโต เราต้องเพาะปลูกต่อไป” และใน The Burrows การขุดอาจเปรียบเสมือนการเปิดประตูสู่จักรวาลใต้ดิน สิ่งที่รอคอยคืออิสรภาพหรือนรกขั้นสุดท้ายที่เราไม่รู้ และชะตากรรมของนักสำรวจไม่เป็นที่รู้จัก

สุดท้ายนี้ บรรดาภูมิปัญญาและเหล่าความคิดที่เกิดขึ้นนี้ล้วนแล้วแต่มีที่มาจากเหล่าสามัญชนคนธรรมดา ซึ่งหากว่าสิ่งนี้ไม่ได้มอบความหวังให้เราสำหรับยุค “หลัง-ความจริง” นี้แล้วล่ะก็ ฉันก็ไม่รู้แล้วว่าจะมีอะไรที่ช่วยได้อีก

*Ionesco : Eugene Ionesco นักเขียนบทละครชาวฝรั่งเศสที่เป็นที่รู้จักจากบทละครแนวแอบเสิร์ด

เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม 2565 ที่ผ่านมา สมาคมผู้กำกับได้ออกประกาศแถลงการณ์ว่าด้วย ‘ปัญหาสวัสดิภาพแรงงานอุตสาหกรรมบันเทิงไทย’ เนื้อหาในแถลงการณ์นั้นนอกเหนือจากการชี้แจงความเข้าใจผิดเกี่ยวกับบุคลากรในสมาคมแล้ว ก็ถือว่าเป็นครั้งแรกที่สมาคมผู้กำกับออกมาพูดถึงปัญหาสวัสดิภาพแรงงานในอุตสาหกรรมบันเทิงอย่างเป็นทางการ พร้อมกันนั้นทางสมาคมยังประกาศอย่างชัดเจนว่าพร้อมที่จะสนับสนุนให้มีการจัดตั้งสหภาพแรงงานในอุตสาหกรรมบันเทิงเพื่อสร้างอำนาจต่อรองให้แรงงานทุกภาคส่วนได้รับค่าจ้างที่เป็นธรรมและมีสวัสดิการที่ดีในการทำงาน ปัญหาความอยุติธรรมของแรงงานในอุตสาหกรรมภาพยนตร์ของไทยนี้ไม่ใช่เรื่องใหม่ (เพียงแต่ยังไม่ถูกพูดถึงวงกว้าง) หากเราจำกันได้ปัญหาแรงงานในอุตสาหกรรมภาพยนตร์เคยถูกหยิบยกขึ้นมาเป็นประเด็นในห้อง Clubhouse ของ ‘กลุ่มแรงงานนักเรียนหนัง’ แล้วพวกเขาคือใคร?

ย้อนกลับไปเมื่อราวหนึ่งปีก่อน ท่ามกลางสถานการณ์โรคระบาดโควิด-19 ที่ส่งผลกระทบเป็นวงกว้างทั่วทุกหย่อมหญ้า นอกเหนือจากความเดือดร้อนที่กระทบประชาชนทุกภาคส่วน วิกฤติโควิด-19 นี้เองได้เผยให้เห็นถึงปัญหาโครงสร้างสังคมภายในประเทศที่ถูกเพิกเฉยมาเป็นเวลานาน พร้อมกันนั้นผลพวงจากโควิด-19 ยังสร้างปัญหาทางเศรษฐกิจให้หลายประเทศอย่างหนักรวมถึงประเทศไทยด้วย จวบจนตอนนี้เศรษฐกิจไทยก็ยังอยู่ในสถานการณ์ที่ไม่สู้ดีนัก

ท่ามกลางวิกฤติโรคระบาดในปี 63 ไทยยังเผชิญกับปัญหาการบริหารของรัฐบาลที่ไม่โปร่งใสและด้อยประสิทธิภาพ บรรดากลุ่มเยาวชน นิสิต นักศึกษาต่างพากันลุกขึ้นมาประท้วงรัฐบาลพร้อมกับเรียกร้องประชาธิปไตยและความเสมอภาคแก่ประชาชน ปัญหาโครงสร้างสังคมต่างๆ ที่เคยถูกละเลยได้รับการพูดในหมู่ผู้ประท้วงทั้งช่องทางออนไลน์และพื้นที่ชุมนุม นอกเหนือจากกลุ่มเยาวชน-นิสิตนักศึกษา คนวัยทำงานจำนวนมากต่างลุกขึ้นมาเปิดเผยถึงความไม่เป็นธรรมในที่ทำงาน ‘ปัญหาแรงงาน’ ถูกหยิบยกขึ้นมาพูดถึงในหลายๆ วงการ รวมถึงปัญหาแรงงานในอุตสาหกรรมภาพยนตร์ด้วย 

ณ ช่วงเวลานั้นเอง Clubhouse กลายเป็นแพลตฟอร์มสังคมออนไลน์ใหม่ที่ได้รับความนิยมจากคนไทย แล้วในคลับเฮ้าส์นั้นเองนิสิตนักศึกษากลุ่มหนึ่งรวมตัวกันตั้งวงเสวนาว่าด้วยสหภาพแรงงานหนัง ปัจจุบันพวกเขารวมตัวกันเพื่อเรียกร้องในนาม ‘กลุ่มแรงงานนักเรียนหนัง’ เพื่อเรียกร้องสิทธิต่างๆ ที่แรงงานภาพยนตร์ควรได้รับในฐานะคนทำงาน

Film Club ได้มีโอกาสสัมภาษณ์ตัวแทนกลุ่มแรงงานนักเรียนหนัง ประกอบด้วย มนธิการ์ คำออน (เอิร์น) คณิศร สันติไชยกุล (โจ้) และ อนรรฆมนต์ อังศธรรมรัตน์ (ครีม) ตลอดการสัมภาษณ์ถัดจากนี้ Film Club ขอเรียกแทนทั้งสามท่านด้วยชื่อเล่นตลอดบทความ 

*หมายเหตุ : บทสัมภาษณ์ทำในช่วงปลายเดือนมิถุนายน 65 ที่ผ่านมา

Film Club : จากการรวมกลุ่มแรงงานนักเรียนหนังในคลับเฮาส์ ผ่านมา 1 ปีแล้วรอบตัวพวกคุณมีอะไรเปลี่ยนแปลงบ้าง

เอิร์น : คือถ้าเกิดพูดถึงว่ามันมีอะไรที่มันเปลี่ยนแปลงไป เอาจริงมันยังเป็นเรื่องที่ไม่สามารถเป็นรูปธรรมขนาดนั้นเนาะ แต่ว่าเรารู้สึกถึงบรรยากาศและบทสนทนาที่มันเริ่มมีการพูดถึงสิ่งนี้มากขึ้นนะ อันนี้เอิร์นไม่รู้ว่าในกองอื่นๆ เป็นไง แต่ว่าจากบรรยากาศจากคนรอบตัวที่เอิร์นทำงาน เอิร์นเห็นชัดว่ามันเปลี่ยนเราคุยเรื่องนี้กันมากขึ้น 

เอิร์น : ตอนนี้เอิร์นทำงานเป็นผู้กำกับอิสระ เป็นผู้กำกับฟรีแลนซ์กำกับ MV ค่ะ เราก็เลยจะเห็นใน Line Production ที่ชัดว่าบรรยากาศในกองในทีมของเราเองมันเป็นยังไงบ้าง เราทำงานใกล้ชิดกับโปรดิวเซอร์เรา เราคุยกัน เราแชร์กันเลยว่าเราอยากให้คนที่อยู่ในทีมเราอยู่ในกองเราได้เงินที่สมเหตุสมผล แล้วก็ชั่วโมงทำงานที่เหมาะก็คือ 12 ชั่วโมง คือเราพยายามเวิร์กกับโปรดิวซ์ฯ ซึ่งโปรดิวซ์ฯ ก็คือคนที่มีอำนาจในการตัดสินใจในการบริหารเรื่องเงินและเวลาใช่ไหมคะ 

คือพอมันเซ็ต priority ใหม่การทำงานมันก็จะต่างไปเลย แต่ก่อนเราเคยแบบจะเอาๆ อยากได้แบบนั้นอยากได้แบบนี้ เราก็จะถูกเบรกว่า เห้ย ถ้าเอาแบบนี้คนมันเกินคิวนะ เราจะยอมลดค่าตัวไปจ่ายไหม หรือว่าเราจะยอมปรับเรื่องของเราเพื่อให้ทุกคนทำงานกันแบบมีสุขภาพที่ดี มันเห็นได้ชัดเลยว่าทุกคนน่ะมันมี awareness เรื่องนี้กันในกองมากขึ้น มันต่างกันมากนะคะตั้งแต่ตอนที่เราเริ่มทำกันเอง ในตอนที่เรายังเป็นนิสิตนักศึกษาอยู่กับตอนที่เราเริ่มจบมาทำงาน อันนี้เอิร์นไม่รู้ว่าในกองอื่นๆ เป็นไง แต่ว่าจากบรรยากาศจากคนรอบตัวที่เอิร์นทำงาน เอิร์นเห็นชัดว่ามันเปลี่ยนเราคุยเรื่องนี้กันมากขึ้น คือเราก็คุยกันเองก่อนว่าเราไม่รู้เหมือนกันว่าทำไมแบบมันมีการพูดถึงเพิ่มขึ้น เราก็เลยได้แต่คุยกันว่าหรือมันเป็นเพราะว่าเราเริ่มจุดประเด็นตั้งคำถาม (ในคลับเฮ้าส์) หรือเปล่า คือถ้ามันเป็นเพราะคลับเฮ้าส์วันนั้นจริงๆ เราก็จะดีใจมากค่ะ

โจ้ : ความรู้สึกอย่างหนึ่งก็คืออย่างที่เอิร์นพูดเนาะว่าตอนนั้นที่เรายังทำอยู่ เรามีการจัดคลับเฮ้าส์ขึ้น พูดคุยเกี่ยวกับปัญหาอะไรงี้ ซึ่งก็คิดว่าถือว่าได้รับความสนใจประมาณนึงสำหรับคนในวงการ ซึ่งมันก็แคบประมาณนึง ส่วนคนนอกวงการสารไม่ถึงตรงนั้นแน่นอน แต่มันก็รู้สึกอะไรบางอย่างได้ …มันเหมือนมีคนโยนอะไรเข้าไปในกล่องที่มันมืดๆ ตลอดเวลา แล้วคนมันก็เลยแบบ ‘เอ้ย นี่มันอะไรกัน’ ก็เริ่มมีเสียงในการพูดคุยประเด็นอะไรพวกนี้ตามมาประมาณนึงที่ผมรู้สึกนะครับ 

เหมือนล่าสุดผมเห็นโพสต์ในฟีดผมสักอันนึง จำไม่ได้ว่าใครแชร์ แต่มันเป็นเรื่องแบบชั่วโมงทำงานของ(คนทำ)ภาพยนตร์ พูดถึงเรื่องความปลอดภัยในการถ่ายทำอะไรแบบนี้ ซึ่งถ้าย้อนไปแบบ 5 ปีก่อน เราจะไม่เคยเห็นอะไรแบบนี้ ไม่เห็นเลย (พูดเน้น) แบบ No แบบ 0 ซึ่งก็นับว่านี่ก็น่าจะเป็นความเปลี่ยนแปลงที่ชัดเจนนะ

ครีม : ตอนนี้ครีมอยู่ปี 4 นะคะ ตอนนี้กำลังอยู่ในช่วงเทศกาลการถ่ายธีสิสเลยแบบว่ากองครีมก็กำลังจะถ่ายอีก 2 วัน เท่าที่ครีมเห็นการเปลี่ยนแปลงมากๆ ในกองถ่ายธีสิสจากเพื่อนๆ กันเองอะค่ะ สิ่งที่ครีมประทับใจก็คือเราเห็นจากเพื่อนๆ และก็รุ่นน้องรอบๆ ตัวที่ตระหนักเรื่องนี้กันมากขึ้นมากๆ แบบว่าเรื่องสวัสดิภาพ-สวัสดิการคนกอง อาหารแต่ละมื้อควรจะครบ 

มันไม่เหมือนตอนสมัยครีมอยู่ปี 1 ที่ครีมไปออกกองรุ่นพี่แล้วมีคิว 24 ชั่วโมง แล้วครีมไม่มีสิทธิ์บ่นด้วยซ้ำว่า เฮ้ย มันเกินไปหรือเปล่า ตอนนั้นกลายเป็นว่าเรามาพูดกับเพื่อนด้วยความพราวด์ด้วยซ้ำ มันแปลกมากเลย มันกลายเป็นวาทกรรมประมาณ ‘เฮ้ย อีเหี้ยกอง 24 ชั่วโมงกูก็เคยออกมาแล้วแม่งเจ๋งว่ะ’ หรือแบบ… ‘เฮ้ย มึงกองนี้แม่งแบบอีดอก กูแบบว่าลองทำทั้งที่ไม่มีอุปกรณ์เซฟตี้ด้วย’ อะไรอย่างงี้ (หัวเราะ) 
มันเศร้าอ่ะใช่ แต่ว่าที่เราพูดตอนนั้นน่ะเรามีความสนุกเฉยเลย มันน่าเศร้าตรงนั้นพอเรา(คิด)ย้อนกลับไป ซึ่งตอนนี้ครีมได้คุยกับรุ่นน้องมากขึ้น พอเห็นว่าบางกองข้าวไม่ครบหรือว่าชั่วโมงทำงานมีชั่วโมง breakdown เกิน 12 ชั่วโมง ประโยคแบบนี้มันเริ่มไม่เกิดขึ้นแล้วค่ะพี่ มันกลายเป็นการไปคุยต่อรองกัน มันไม่เงียบอีกต่อไป รุ่นน้องไม่ได้รู้สึกว่าจะต้องเงียบกับสิ่งนี้ มันมีการคุยกันมันมีการบอกโปรดิวเซอร์ว่ายังไงก็ต้องมีข้าวนะ หรือว่าไปบอก AD (ผู้ช่วยผู้กำกับ) ว่าเราสามารถขยับเบรกดาวน์ได้ไหม มันดีมากๆ กับการที่เราจะไม่เงียบกับสิ่งนี้ค่ะ คนในกองมีสิทธิ์ที่จะคุยกับคนที่จัดการเรื่องนี้ได้

Film Club : นักศึกษาฟิล์มหลายคนก็พิสูจน์ตัวเองมาแล้วว่าการเป็นนักศึกษาก็สามารถทำหนังที่มีคุณภาพได้ ในสายตาของครีมๆ คิดว่าอะไรคืออุปสรรคสำคัญในการทำหนังเพราะ ‘ยังเป็นนักศึกษา’

ครีม : การที่ยังเป็นนิสิตทำให้งบประมาณของพวกเราค่อนข้างจำกัดในการที่จะมีสวัสดิการให้ทุกคนได้อย่างครบถ้วนค่ะ อย่างหนังที่มีซีนขับรถหลายๆ ซีนเราก็ยังไม่มี budget พอในการ offer อุปกรณ์เซฟตี้ในการถ่าย ทำให้มันเคยมีเหตุการณ์ตอนปี 1 รถ (ที่ถ่ายทำ) มันตกถนนแล้วเราก็ต้องตามคนรับลากรถมาช่วย ถ้าเป็นหนังใหญ่ๆ ทุนสูง เขาจะมีทีมเซฟตี้แยก มีเบาะมีอุปกรณ์รองรับหากเกิดอุบัติเหตุ หรือทีมพยาบาลหากใครบาดเจ็บ แต่หนังนักศึกษามันยังไม่มีใครมีทุนสูงที่จะจัดหาสิ่งเหล่านั้นมาได้ ตรงนี้ก็ยังเป็นปัญหากันอยู่มากๆ ทำให้พวกหนูก็ต้องออกไปทำงานกัน ออกไปเจอปัญหาข้างนอกกันเร็วขึ้น 

Film Club : คิดว่าถ้าเรามีสหภาพแรงงานคนทำหนัง ปัญหาของแรงงานนักเรียนหนังจะดีขึ้นกว่าที่เป็นอยู่มั้ย

เอิร์น : เตะคำถามไปต่อดีกว่าว่าทำไมมันถึงยังไม่มี คือแน่นอนถ้ามันมี มันช่วย(เรา)แต่ตอนนี้มันไม่ได้เกิดขึ้น ซึ่งมันก็เลยเกิดมาเป็นแบบกลุ่มคลับเฮ้าส์กลุ่มนั้นด้วยแหละ ที่ถามทุกคนว่าปัญหาตอนนี้คืออะไร แน่ๆ มันมีทั้งเรื่องกฎหมาย แล้วก็ถ้าเกิดว่าเราจะเป็นเหมือนองค์กรที่ไม่ได้ขึ้นกับรัฐล่ะ ทำไมตอนนี้มันยังทำไม่ได้ เอิร์นว่าน่าจะเริ่มถามจากตรงนั้นมากกว่า

โจ้ : แน่นอนว่ามันดีอยู่แล้ว ผมคิดว่าถ้าเรามองประวัติศาสตร์การทำงานน่ะการที่(กว่า)เราได้อะไรมาแต่ละอย่างในที่ทำงาน ไม่ใช่แค่(เฉพาะวงการ)ภาพยนตร์ มันไม่มีอะไรได้มาง่ายๆ มันเกิดจากการต่อสู้ของแรงงานหมด ดังนั้นการรวมตัวที่เรียกสหภาพ มันจึงสำคัญ มันเชื่อมโยงกันหมดนะ ว่าการทำงานของเราในมิติต่างๆ เนี่ย มันไม่ใช่ว่าเราจะเรียกร้องแค่ด้านใดด้านหนึ่ง แต่การมีสิ่งนี้มันสามารถเรียกร้องได้ในทุกมิติเลยที่เกี่ยวข้องกับการทำงาน ถ้าเรามองกันดีๆ มันมากกว่าที่เราเห็นด้วยซ้ำ หลายๆ อย่างผมว่ามันก็สามารถรวมกันได้ เหมือนอย่างที่พูดว่าถ้าแรงงานรวมตัวกันในแต่ละวิชาชีพ เมื่อมันรวมกันได้มันก็สามารถสะท้อนภาพใหญ่ในสังคมได้เหมือนกัน

แต่ทีนี้คำถามว่า ทำไมเราไม่มีใช่ไหม อันนี้มันน่าเป็นคำถามสำคัญที่เราควรจะถามกัน แล้วก็เรามาคิดตรงนี้ดีไหม ว่าทำไมเราไม่มี เราติดขัดอะไร คือถ้าเราบอกว่าเราติดขัดกฎหมายอย่างงี้ ผมว่าแน่นอนมันต้องติดขัดกฎหมายอยู่แล้ว เพราะถ้าไม่ติดขัดกฎหมายก็คงมีไปนานแล้ว แต่คือในความคิดเห็นผมอะ ถ้าเราทำอะไรแล้วมันติดขัดกฎหมายหรือติดขัดอะไรเหล่านี้มันเปลี่ยนได้ สิ่งที่ผมอยากจะบอกคือกฎหมายมันเปลี่ยนได้

ตอนนี้มันมีสหภาพคนทำงานสร้างสรรค์ขึ้นมา ซึ่งเหมือนกับเป็นตัวจักรสำคัญอย่างหนึ่งขึ้นมาให้แก่คนทำงานสร้างสรรค์ในไทย ไม่ใช่แค่คนทำงานภาพยนตร์ซึ่งก็นับว่าดีมากในการเกิดบทสนทนาตรงนี้เพิ่มขึ้นมารวมถึงมันได้เกิด สหภาพคนทำงาน ใช่ไหมครับ แต่ผมว่ามันก็เป็นสิ่งที่เห็นชัดขึ้นอย่างชัดเจน ที่มันเกิดขึ้นในโครงการของภาพยนตร์ไทย และก็หวังว่ามันน่าจะน่าจะต่อยอดไปได้มากกว่านี้

Film Club : ขอย้อนกลับไปถามตอนพวกคุณรวมกลุ่มกันเมื่อ 1 ปีก่อน อะไรคือความตั้งใจแรกที่ทำให้พวกคุณพยายามจัดตั้งกลุ่มแรงงานนักเรียนหนังนี้ขึ้นมา 

เอิร์น : ก็จริงๆ มันเกิดขึ้นด้วยความที่ว่าตั้งแต่สมัยที่เรียนอยู่ประมาณปี 3 ตอนนี้คือเพิ่งเรียนจบและเราก็ได้เริ่มเข้าไปทำงานมิวสิกวีดีโอ ซึ่งทีมงานก็ไม่ได้เป็นใครที่ไหนไกลก็จะเป็นน้องๆ นี่แหละที่เราทำงานด้วยกันเป็นประจำ 

ทีนี้พอเราเริ่มทำไปประมาณ 2 ตัว 3 ตัว 4 ตัว ก็เริ่มเห็นแล้วว่ามันเริ่มพอจะมีค่ายเข้ามา เราก็เห็นปัญหาที่ว่าทำไมค่าแรงมันน้อยจัง เราเริ่มตั้งคำถามว่ามันเป็นเพราะเรายังเป็นนักศึกษาอยู่หรือเปล่า เหมือนกับว่าเรายังไม่ได้ถูก qualify ว่าเป็นคนที่ทำงานจบแล้วเราเลยอาจใช้คำว่า ‘ถูกกดค่าแรง’ ใช่ไหม 

ซึ่งจริงๆ เรื่องข้อนี้เราก็เข้าใจดีว่า เออ มันก็อาจจะมีบางส่วนที่เมคเซนส์นะเพราะว่าเราก็ยังเรียนอยู่ เลยยังไม่ได้มีผลงานเป็นที่ประจักษ์เนาะ เพราะว่าโอเคถ้าพูดตามตรงวงการนี้เขาก็ไม่ได้ดูว่าคนจะจบที่ไหนยังไง แต่ว่าดูที่ผลงาน เราก็พอเข้าใจได้ ดังนั้นเราเลยคิดว่าอย่างน้อยถ้าเราไม่มีพอร์ตไม่เป็นไร แต่เราอยากให้มันมีค่าแรงขั้นต่ำอะค่ะ คือไม่ว่าใครจะมาทำอย่างน้อยขอให้มันมีเส้นที่เป็นขั้นต่ำไว้ซึ่งตอนนี้มันไม่มี มันทำให้หลายๆ คนที่โดยเฉพาะเด็กๆ ที่เพิ่งเข้ามาทำงานแล้วนึกว่า อ๋อ มันก็คงเท่านี้มั้ง เคยแชร์กับน้องกลุ่มเชียงใหม่คือแบบคนทำกราฟเฟอร์แค่ 900 คือมันแบบ impossible มากเว้ย ก็เพราะว่าเขาไม่รู้เพราะเขาไม่มี Rate Card เราก็เลยคิดว่างั้นเรามารวมกลุ่มกัน ในฐานะที่พวกเรามีจำนวนคนเราสามารถจะสร้างการต่อรองอะไรได้บ้าง

Film Club : ครีมในฐานะที่คุณยังเป็นนักศึกษาอยู่ คุณบอกว่าความคิดของคนรอบตัวคุณเปลี่ยนไปค่อนข้างมาก แล้วพวกคุณยังต้องเผชิญกับปัญหาการถูกกดค่าแรงเพราะยังเป็นนักศึกษาอยู่ไหม

ครีม : คือครีมมีโอกาสได้ร่วมงานกับ OTT Platform OTT แพลตฟอร์มคือพวก Streaming Platform (แพลตฟอร์มดูหนังออนไลน์) ซึ่งได้ลองร่วมงาน 2 ที่ ถึงแม้ว่าทั้ง 2 ที่จะถูกแคนเซิลไปแล้วนะคะแต่ว่าอย่างน้อยก็เคยได้มีการคุยงานแล้วประชุมกัน คือเราเห็นความต่าง มีที่หนึ่งที่เขามีกฎค่อนข้างแบบชัดเจนมากๆ ว่าคิวถ่ายของเขาจะต้องเป็น 12 ชั่วโมง Turn Around 10 ชั่วโมง มีการคุ้มครองว่าจะต้องมีเอกสารนู่นนี่นั่นเพื่อยืนยันว่าคนออกจากเซ็ตสุดท้ายคือใคร มีข้อกำหนดที่ชัดเจนมาก แล้วการเบิกจ่าย 10% 20% ตอนก่อนทำงาน ตอน Pre-Production

คือสมมติอย่างครีมน่ะค่ะ ทำงาน pre-pro ไปแล้วแต่ว่ามีการเปลี่ยนตัวแล้วโดนบอกเลิกสัญญา ครีมก็ได้เงินชดเชยในส่วน pre-pro ในขณะที่อีกทีมนึงอ่ะค่ะ ครีมร่วมงานไปแล้วอีก 10 วันจะถ่ายแล้ว เขามาขอยกเลิกสัญญา เราไม่ได้รับเงินชดเชยอะไรเลยแบบ 0 แถมเขามาร่วมมือกับทางมหาวิทยาลัยเพราะว่าตั้งใจจะไม่ให้ค่าตัวนิสิตอยู่แล้ว มันเป็นอะไรที่… (หัวเราะเบาๆ ในลำคอ) ทั้งๆ ที่ช่วงนี้มันกำลังมาแล้วก็แบบส่งผลมากๆ กับอุตสาหกรรมเราอะค่ะ 

หนูก็เลยรู้สึกว่ามันน่าจะดีนะถ้าซักวันหนึ่งถ้าอุตสาหกรรมไทย ที่อาจจะไม่ต้องเป็น(บริษัทในเครือ)ของต่างประเทศด้วยซ้ำมันสามารถทำแบบนี้ได้ มีการกำหนดที่ชัดเจนมากๆ และบีบบังคับให้ทำกันทุกภาคส่วน ตอนนั้นโปรดิวเซอร์ที่ทำก็เป็นโปรดิวเซอร์ไทยที่ไม่เคยทำงานกับแพลตฟอร์มฯ นอกมาก่อน เขาก็มาทำได้ เอาตรงๆ ถ้าตัวนายทุนเขามีกฎเกณฑ์และบังคับมา สุดท้ายคนก็พยายามทำมันได้

Film Club : เอิร์น ในฐานะที่คุณทำงานเป็นผู้กำกับมืออาชีพแล้ว คุณมีวิธีต่อรองกับโปรดิวเซอร์ยังไงเรื่องการให้ค่าแรงที่ยุติธรรมต่อทุกฝ่าย

เอิร์น : คืออันนี้โปรดิวเซอร์เอิร์นน่ะค่ะแก่กว่าเอิร์นแค่ 1-2 ปี เพราะว่าพวกเราส่วนใหญ่ทีมก็จะมีแต่เด็กๆ เพราะว่าเราเข้าใจกัน แล้วเราเชื่อใจกันด้วย วิธีการที่เราดีลกับลูกค้า คือการที่เราเปิด budget ชี้เลยค่ะ ว่าทั้งหมดนี้เราใช้ตามนี้จริงๆ เราไม่ได้หมกเม็ดอะไร 

จริงๆ เราอยากจะรณรงค์เรื่องการแชร์ค่าแรงของตัวเองกับทุกคนด้วยนะคะ คือเราไม่เห็นด้วยกับการที่ต้องปกปิดเป็นความลับอะไรเงี้ย คือการแชร์เพื่อให้เห็นว่าที่เราได้อยู่มันแฟร์ไหม เราสามารถแชร์กับทีมงานทุกคนได้เลยว่าใครได้อะไรเท่าไหร่ ซึ่งเราก็ทำแบบนี้กับลูกค้าเหมือนกันว่า เอ้ย เนี่ยพี่ ถ้าพี่จะเอาเท่าเนี้ย ทีมหนูอะเขาจะได้กันเท่านี้นะ

อย่างโปรดิวเซอร์เอิร์นน่ะเขาจะไม่ได้เป็นสายฟาดแข็งๆ น่ะค่ะ เขาจะเป็นสายค่อยๆ เอาน้ำลูบคุย ซึ่งมันก็เวิร์กเหมือนกัน การดีลกันการต่อรองกับผู้ใหญ่ถ้าให้พูดตรงๆ จากประสบการณ์เอิร์นอะนะมันต้องแบบต้องค่อยๆ อะค่ะ ซึ่งเราไม่ได้ยอม แต่เราก็พยายามหาวิธีการพูด ซึ่งโอเคบางคนเขาก็ใช้วิธีการแข็งสู้ ก็สู้ได้เหมือนกันนะ อันนี้เอิร์นก็เคยเห็นมาแต่ว่าจากประสบการณ์เอิร์นนะ เอิร์นรู้สึกว่าค่อยๆ คุยกับเขา เขาก็มีเหตุผลเหมือนกัน เราพยายามเข้าใจเขา ซึ่งก็เวิร์กค่ะ

Film Club : เราคิดว่าอะไรคืออุปสรรคสำคัญเวลาเราสื่อสารกับผู้ใหญ่ในวงการภาพยนตร์

ครีม : อันนี้เป็นมุมมองของครีมนะคะ ส่วนตัวมันอาจจะเพราะว่า Age Gap (ช่องว่างระหว่างวัย) นั่นแหละค่ะ พวกเราเห็นว่าการถูกเลี้ยงดูมาในช่วงเวลาที่ไม่เหมือนกัน โดยที่คนในสมัยก่อนอาจจะให้ค่าของความอดทนแต่ว่าคนในวงการจะต้องเหมือนแบบ… เนี่ยนะ พี่ไต่เต้ามาจากการเป็นเด็กขนไฟแล้วพี่ถึงจะมาเป็น DP (Director of Photography) ได้ เหมือนเขาให้ค่ากับความอดทนน่ะว่าการอดทนมันส่งผลแล้วมันตอบแทน เขาเลยมองว่าเด็กสมัยนี้ไม่มีความอดทน จู่ๆ เข้าวงการมาก็อยากเป็นตำแหน่งใหญ่ๆ เลย หรือไอ้เด็กพวกนี้ทำกันแป๊บๆ ก็ออก ทำไมเราไม่มีความอดทนเลย 

แต่ว่าในมุมมองของเราก็คือแล้วทำไมมันต้องทนในเมื่อมันมีวิธีที่ดีกว่า หรือมีวิธีที่แบบ… มันไม่ใช่สิ่งที่เราต้องทน เราสามารถทำงานแบบที่มันแฟร์กับคนทำงานได้มากกว่านี้ เราไม่จำเป็นจะต้องไปเริ่มต้นจากการทำงานโหดๆ แบบโอที Turn Around ให้ถึง 8 ชั่วโมงอะไรแบบนี้มาก่อน เหมือนเขาก็จะแบบ ‘โอ้ แค่นี้ทนไม่ได้หรอ’ ฟีลนั้นน่ะค่ะ

เอิร์น : จริงๆ เห็นด้วยกับครีมโดยเฉพาะว่ามันไม่ใช่แค่วงการภาพยนตร์แหละค่ะ แต่มันคือเป็นทุกวงการแหละ กับการตั้งคำถามว่า ‘ทำไมไม่ยอม’ กับ ‘ทำไมต้องยอม’ ซึ่งเอิร์นคิดว่าพอมันมีการ counter (โต้ตอบ) กันตรงนี้มันเลยทำให้เวลาเราจะคุยอะไรด้วยการเปิดใจหรือว่าการมองเห็นว่าเขาเป็นคนที่เขามีศักดิ์ศรีความเป็นคนเท่ากันกับเรา มันเลยเป็นไปได้ยากมากๆ เลย 

เอิร์นคิดว่าเป็นคีย์เวิร์ดสำคัญคือมันน่าจะเป็นคำว่า empathy (ความเห็นอกเห็นใจ) ทั้งสองฝ่ายนะ คือบางทีเราก็จะอาจจะคิดแบบทำไมเขาไม่เข้าใจเรา แต่ถ้าเกิดว่าเราพยายามเข้าไปทำความเข้าใจว่าพี่เขาจัดตั้งมานานแล้ว ผ่านเวลามานานน่ะค่ะ เขาเจออะไรมาเยอะเหมือนกัน มันเลยออกมาเป็นแบบนี้ในการโต้ตอบ คือถ้าเกิดว่าเราเข้าใจกันมันทุกอย่างมันจะง่ายมากเพราะว่าคีย์เวิร์ด empathy จริงๆ เราก็คุยกันในแบบในกองในทีมของเราเหมือนกันนะว่าจริงๆ แล้วจะไม่ได้ไม่มีปัญหาอะไรเลยถ้าเกิดว่าทุกคนคุยกันแบบเข้าใจคุยกันแบบเห็นความเป็นมนุษย์อะค่ะ

โจ้ : เพราะว่าคำว่า empathy มันมาปะฉะดะกับคำว่าอีโก้ของแต่ละคน ซึ่งวงการศิลปะไทยอีโก้เยอะมากครับ

เอิร์น : เอิร์นว่าอีโก้มันไม่ได้มาแบบไม่มีที่มาที่ไปอาชีพของเราน่ะ มันบิลด์ให้มันเกิดสิ่งนั้น เพราะเวลาคนจะเลือกงานมันก็เลือกจากความสามารถของแต่ละคนชัดๆ 

Film Club : แล้วอุปสรรคสำคัญเวลาเราสื่อสารกับคนดูล่ะ 

เอิร์น : เรามองว่าอาชีพของคนทำงานใน Production น่ะค่ะ มันเป็นอาชีพที่มีการทำงานที่พิเศษ ก็คือเวลาคนอื่นมองเข้ามามันจะไม่สามารถว่าตอกบัตรตอน 8 โมง เลิก 4-5 โมง ไม่ใช่ เราทำงานกันเป็นคิว ยังไม่นับว่าคิว(ละ) 12 ชั่วโมงหรือเปล่า หรือว่าคุณถ่ายซีรี่ย์ 16 ชั่วโมงอะไรงี้ คือมันเกินจากคนปกติไปเท่าตัวที่ทำงานแค่ 8 ชั่วโมงน่ะค่ะ 

พอมันเป็นคัลเจอร์ที่พิเศษแล้วมันเป็นคนทำงานเบื้องหลังหลายๆ ตำแหน่งมันไม่ได้มีโอกาส expose หรือทำให้เห็นอยู่แล้วว่าเขาทำงานกันยังไง ดังนั้นเวลาเราจะพูดเรื่องค่าแรงขึ้นมา มันค่อนข้างยาก บางทีมันเลยมีแบบดราม่าว่า เอ้ย ทำไมทำแค่นี้คิดแพงจัง จริงๆ มันไม่ได้แค่นั้น เพราะว่าบางค่าที่เราเห็นมาน่ะค่ะ มันไม่ใช่ one-production เนาะ มันยังมีแบบ Pre Production หรือ Post และ Pre ที่มันเน้น creative process มันไม่ได้เห็นเป็นรูปร่างว่ามันคืออะไร แต่มันก็ถือว่าเป็นชั่วโมงการทำงานเหมือนกัน

อันนี้ก็เลยคิดว่าเป็นเรื่องคอนดิชันนี้ที่ทำให้คิดว่ามันเป็นปัญหาในการพยายามจะสื่อสารหรือว่าเรียกร้องออกไป อีกทั้งแม้แต่ในแง่กฎหมายเองอ่ะค่ะ คนทำงานโปรดักชันส่วนใหญ่เป็นฟรีแลนซ์เนาะ ตรงนี้มันก็ยิ่งยากเข้าไปอีกเวลาเราอยากจะเรียกร้องอะไรออกมา 

โจ้ : ปัญหาอย่างที่เมื่อกี้เอิร์นพูดไปว่า ‘ความพิเศษ’ อะไรบางอย่างในวงการเรา แต่ความจริงก็ไม่อยากจะพูดว่ามันพิเศษขนาดนั้น มันก็เป็นแค่ ‘อีกแบบหนึ่ง’ แล้วกัน แค่มันไม่ได้ตรงกับงานทั่วไป ทีนี้มันมีผลก็คือมันทำให้คนไม่รู้ว่างานเรามันทำอะไรกันแน่ ในหลายๆ ครั้งและในหลายๆ แขนงมันเลยทำให้เรื่อง(การเรียกร้อง)ค่าแรงนี่มันก็ยากมากเลย สมมุติว่าคุณจะเรซเงินมาเท่านี้ คนที่ไม่เข้าใจ คนที่ไม่รู้ เขาก็ต้องงงว่าตำแหน่งนี้ทำไมต้องใช้เงินขนาดนี้เลยเหรอ เช่นตำแหน่งคนเขียนบทอะไรอย่างงี้

โจ้ : คนทั่วไปเขาอาจจะไม่รู้ว่าคนเขียนบทในอุตสาหกรรมไทยตอนนี้มันขาดแคลนมาโดยตลอด บางคนอาจจะไม่รู้ แล้วความกดดันในการทำงานมันมากขนาดไหน การที่ต้องคิดจนหัวระเบิด แล้วเขาเรียกเงินมาแต่พอคนบางคนไม่เข้าใจ คนก็เลยบอกอาจจะมองว่าไม่สมเหตุสมผลรึเปล่าล่ะ มันก็เลยเป็นปัญหาในการสื่อสาร ในการที่จะยกประเด็นขึ้นมา อันนี้พูดแค่ตัวอย่างเดียว มันมีตัวอย่างอีกเยอะ คนตัดต่อ คนเกรดสี มันเป็นเหมือนแบบ miserable (ทุกข์ทรมาน) มากๆ แต่สำหรับคนทั่วไป(เขา)ไม่รู้เลยซึ่งมันไม่ได้ผิดนะฮะ แต่ผมรู้สึกถ้าเราจะเรียกร้องการทำงาน เราก็ต้องทำให้เขาเข้าใจ ซึ่งมันก็เป็นสเต็ปต่อไปเรื่อยๆ ในการที่จะทำให้เขาเข้าใจ ทำให้เขาเห็นอาจจะเป็นคุณค่าของมันให้มันมากขึ้น ให้เกิดการยอมรับอะไรประมาณนี้ 

Film Club : ก้าวถัดไปของกลุ่มแรงงานนักเรียนหนังคืออะไร

ครีม : แต่ถ้าเป็นการเปลี่ยนแปลงก้าวถัดไปที่คิดว่าทำได้ด้วยตัวเองอาจจะเป็นการคุยกับน้องๆ ในคณะแหละว่าสิ่งนี้มันสำคัญจริงๆ นะ อยากให้สืบสานต่อไป ถ้าต่อไปนี้เราเริ่มต้นจากงานในคณะ งานธีสิส งานส่งครูกันเองแล้วค่อยๆ ปลูกฝังไปเรื่อยๆ ก็เชื่อว่าในอนาคตทุกคนก็ต้องออกไปทำงานแล้วมันน่าจะดีขึ้นค่ะ 

แต่ว่า…ก็ไม่รู้ว่าการออกไปทำงานแล้วสุดท้ายเจอกับระบบเดิมๆ สุดท้ายมันจะทำร้ายทุกคนไหม มันก็คงเป็นไปตามฝันไม่ได้เพราะว่าถ้าเราไปแล้วยังไม่ได้เป็นตำแหน่งใหญ่โตที่นี่มีสิทธิ์ในการไปต่อรองอะไร แต่อย่างน้อยถ้าเรามีความกล้าที่จะพูดสิ่งนี้ เช่น กล้าถามว่าเออพี่ขาแบบค่าตัวเท่าไหร่คะ คือแรกๆ รับงานหนูไม่กล้าถาม budget ด้วยซ้ำ แต่ว่าเดี๋ยวนี้ก็คือรู้สึกว่าทุกคนน่ะกล้าถามกันมากขึ้น กล้าถามกันเลยไปเลยว่าเออบัดเจ็ทเท่านี้คือคิวนึงใช่ไหมคะ มีโอทีไหมคะ คิว 12 ชั่วโมงใช่ไหมคะ อันนี้รวมขนของหรือเปล่าคะ สมมติหนูเป็นทีมที่ต้องขนของก่อน หรือมีวันบล็อกฯ แล้วนอกจากวันถ่ายมีคิวอะไรบ้างคะ คือเราสามารถคุยกับน้องๆ บอกน้องๆ ว่าสิ่งนี้เป็นสิ่งสำคัญอะแล้วก็ให้ส่งต่อกันไป น่าจะเป็นสิ่งที่ตัวหนูทำได้ในตอนนี้ 

เอิร์น : เอิร์นว่า(ความเคลื่อนไหวก้าวถัดไป)ของเอิร์นมันทำได้เว้ย เพราะเอิร์นว่าคลับเฮ้าส์ที่เราเล่าให้ฟังมันเป็นผู้กำกับมาเปิดน่ะ อันนี้เราเห็นในคลับเฮ้าส์นั้นน่ะมันมีค่ายเพลงที่เรารู้จัก คนที่เขาต้องมาดีลกับเรา เขาเข้ามาฟังด้วย แล้วคราวนั้นมันมีบางคนที่เขาโทรมาหาเราแล้วคุยกับเราเรื่อง budget ก่อนเป็นอันดับแรก มันเห็นได้ชัดเลยว่าเขาตระหนักนะ ถ้าถามว่าปีล่าสุดนี้กับปีก่อนน่ะมันต่างกันมากเลยอะ คนที่คุยเขาจะรู้ดีเลยว่าเออ เขามีเท่านี้เขารู้ว่ามันยาก เขาขอ requirement เท่านี้ เข้าใจมากอะไรขึ้นแบบนี้น่ะค่ะ 

ดังนั้นการ speak up หรือว่าการยืนยันเพื่อในสิ่งที่เราเชื่อสำคัญจริง การปฏิเสธงานหรือว่าปฏิเสธคนที่มี ideology ไม่ตรงกับเรามันไม่ใช่เรื่องแย่อ่ะ มันไม่ใช่ว่า อุ้ย ลูกค้าคนนี้หายไปแล้วเราจะจบ มันไม่จริงแบบนั้นน่ะ แต่หมายถึงว่ามันก็ต้องมาพร้อมกับทีมที่เขามีอุดมการณ์เดียวกับเราแล้วก็เข้าใจเราอะค่ะ อย่างเอิร์นก็โชคดีที่เจอทีมที่เราเข้าใจกัน เราเลยไม่รู้สึกว่าตอนนี้เราถูกหลอมไปกับวัฒนธรรมเก่าๆ ที่มันเป็นเหมือนเดิมน่ะค่ะ เพราะว่ามันมีคนที่คอยซัพพอร์ตเราอยู่ข้างหลัง ก็เลยคิดว่าเห้ย มันก็โอเคนะกับการที่ไปกับเพื่อน ปลูกฝังแนวคิดใหม่นี้ไปด้วยกัน แล้วถ้าเกิดว่ามันรวมตัวกันน่ะ เหมือน… (หัวเราะเบาๆ) พูดแล้วก็จะดูโรแมนติกเหมือนสหภาพอะไรงี้ แต่เราๆ เชื่อว่ามันมันต่อรองได้ มันเปลี่ยนแปลงได้น่ะ 

Film Club : อีก 10 ปีข้างหน้า เราจินตนาการว่าวงการหนังไทยว่ามันจะเป็นยังไง หรือเราอยากให้วงการหนังไทยมีอะไรในอนาคต

เอิร์น : เราก็ยังอยากมีความหวังนะ คือปีนี้มาปีที่แล้วก็เห็นว่ามันมีนักทำหนังไทยหลายๆ คนที่เขาส่งทุนขอทุนด้วยตัวเองไม่ได้พึ่งค่ายเจ้าไหนเลยอ่ะค่ะ เขาก็(ยัง)ไปได้รางวัลที่ต่างประเทศ เราก็รู้สึกยินดี คือมันก็คงดีนะถ้าเราได้เงินจาก(หน่วยงาน)อะไรแบบกระทรวงวัฒนธรรมมาสนับสนุนนะคะ เชื่อว่ามันมีอยู่แล้วแหละ อย่างเช่นปกติมันจะมีตัวแทนใช่ไหมคะ ที่เลือกหลักของคนไทยไปออสการ์ทุกปีเลยนะ แต่ว่ามันก็จำกัดจำเขี่ยมาก ทุนที่หมายถึงคือเราอยากให้มันมีทุนที่ไม่ต้องกำหนดธีม คือปกติก็จะมีองค์กรที่เขาชอบให้เงิน(เช่นธีม)ความดีอะไรแบบนี้ อยากให้มันโปร่งใสไปเลยไม่ต้องกำหนดธีม ไม่ต้องกำหนดตัวชี้วัดทั้งนั้น เราก็ให้ทุนนี้มันได้ Exercise แต่มันได้ให้คนในวงการได้สามารถใช้ได้จริงๆ น่ะค่ะ

แล้วก็คือถ้าเกิดว่าถามต่อไปอีก อย่างคำว่า ‘วงการนี้’ ก็สงสัยว่าอีก 10 ปีมันจะเปลี่ยนไปอีกไหม ตอนนี้คำว่า ‘วงการ’ มันหมายถึงว่าคนที่ specialized (เชี่ยวชาญ) ในการทำสิ่งหนึ่งๆ ใช่ไหมคะถึงเป็นวงการ แต่ว่าตอนนี้ทุกคนมีเครื่องมือในการถ่ายวีดีโอเป็น medium (สื่อ) ในชีวิตประจำวันก็คือในกล้องมือถือน่ะทุกคนทำหนังได้ในนั้น มันก็เรียกว่ามันเป็นหนังนะอย่างที่คานส์ก็มี Tiktok เข้าไปในเซคชั่นอะไรเงี้ย แต่ว่ามันก็บอกอะไรบางอย่างว่าในอนาคตโอกาสหรือน่านฟ้ามันน่าจะเปิดกว้างขึ้น 

โจ้ : โอเคผมปิดท้ายเลยละกันฮะ (หัวเราะ) อาจจะแบ่งเป็น 3 อย่างหลักๆ อย่างแรกก็คือที่เราคุยกันแทบจะตลอดทั้งบทสนทนาในวันนี้ ก็คือเรื่องเกี่ยวกับความเป็นอยู่ของแรงงานหนังน่ะครับ ความปลอดภัย สวัสดิการอะไรพวกนี้รวมทุกอย่าง ก็อยากให้มันพัฒนาขึ้น มีรูปแบบที่มันชัดเจนในการดูแล มีกฎเกณฑ์ที่มันชัดเจนกว่านี้ ไม่ใช่ล่องลอยแบบปัจจุบันที่ทำงานเกินเวลาก็ตามมีตามเกิดกันไปอะไรแบบนี้ (ควร)มีอะไรที่มันชัดเจนกว่านี้ในการมาควบคุมตรงนี้

แล้วก็ประเด็นต่อมาก็คือเรื่องอยากให้วงการหนังไทย ภาพยนตร์ไทยมีความเป็น ‘อุตสาหกรรม’ ซะที เหมือนที่ทั้งสองคนก็มีพูดมาแล้วแหละว่า หลายๆ ครั้งเราจะได้ยินคำว่าอุตสาหกรรมหนังแต่ผมว่าไทยตอนนี้มันยังไม่ใช่ ‘อุตสาหกรรม’ ในความหมายที่ว่ามันมีกลไกของมันหมุนวนกันอยู่ตลอดเวลา(อย่างสมบูรณ์) 

(ยกตัวอย่าง)ที่เกาหลี เกาหลีเขามีสิ่งนั้น เขาทำได้ แล้วเกาหลีก็ได้รับแบบพัฒนามาจากรูปแบบของฝรั่งเศส ซึ่งเราก็ไม่ต้องสงสัยว่าฝรั่งเศสนี่ภาพยนตร์นี่มันเฟื่องฟูเป็นอันดับต้นๆ ของโลกใช่ไหม ผมเคยฟังเหมือนเป็นตัวแทนจาก Unifrance ที่มาพูดงานหนึ่งจัดที่ Neilson Hays เขามาพูดเรื่องว่าอุตสาหกรรมภาพยนตร์ฝรั่งเศสมันเป็นยังไง ทำไมอุตสาหกรรมหนังฝรั่งเศสเขาถึงประสบความสำเร็จระดับโลก 

ซึ่งไม่ได้จะเล่าละเอียดทั้งหมดแต่คร่าวๆ ว่ามันมีประเด็นหนึ่งที่ผมจำได้ พอฟังแล้วเรารู้สึกเลยว่า โอ้ย สิ่งนี้เรียกว่าอุตสาหกรรม คือมันมีเงินหมุนแบบเป็นระบบมาก แล้วมีเงินสำหรับคนทำหนังแบบให้ไปเลยคนทำหนังประมาณนี้ต่อปี รายละเอียดอาจจะไม่ได้เป๊ะมาก คือคนทำหนังไม่อดตายถึงแม้เขาจะไม่มีงานแต่เขาก็จะมีเงินให้ประทังชีวิต แล้วสมมติคุณทำหนังขึ้นมาเรื่องนึงแล้วหนังคุณได้กำไรคืนทุนแล้วแล้วที่เหลือมันยังฉายอยู่ในโรง เงินเหล่านั้นก็จะเป็นของคุณ แต่ถ้าเกิดคุณทำหนังแล้วมันล้มหน้าคว่ำคุณก็จะไม่เสียอะไร คือมันเซฟให้เราด้วยในการที่จะกล้าที่จะเล่นกล้าที่จะลองอะไรใหม่ๆ รวมถึงการมีภาษีเหมือนเป็นภาษีตั๋วภาพยนตร์ที่เก็บเข้ามาส่วนหนึ่งจากรายได้ที่ได้จากการขายตัวมาไว้ในกองทุนหลักอันนี้ ชื่อ CBC มั้ง ไอ้องค์กรนี้เวลาดูหนังฝรั่งเศสมันจะอยู่ตอนท้ายเครดิตทุกเรื่องนะ 

ซึ่งมันก็ทำให้เห็นว่ามันเป็นระบบจริงๆ เราก็อยากเห็นไทยเป็นอย่างนั้นในอนาคต ในความว่าเป็นอุตสาหกรรมที่สมบูรณ์ซักที เรียกกันมาว่าอุตสาหกรรมหนังๆ แต่คนทำหนังก็ยังต้องไปทำอีกอย่างอื่น ไปทำ mv ทำโฆษณาโน่นนี่ประทังชีวิต 

อีกอย่างนึง อันนี้มองในความเป็นคนนอกหน่อยๆ แล้วกันว่าเราเห็นพื้นที่ เราเห็นทุนในการให้ทำหนังมันน้อยเกินไป แต่สิ่งที่สำคัญมากกว่าทุนคือ เคยได้มีโอกาสคุยกับอาจารย์ ถนอม ชาภักดี เขาจะใช้คำว่า เราต้องต่อสู้กับ ‘Aesthetics ของรัฐ’ ซึ่งถามว่าทำไมเราต้องสู้ เพราะว่าสิ่งนี้เป็นสิ่งที่จำกัดการให้ทุนของรัฐอยู่ มันสำคัญมากในการที่จะต่อสู้ในมิติทางนี้ด้วย ไม่งั้นเราก็จะก้าวหน้าไปลำบากมากๆ ถ้าเราติดหล่มตรงนี้

คำที่คนอาจจะพูดกันอีกคำหนึ่งคือ ‘แบบไทยๆ’ อะ คือ จุดๆๆ แล้วก็ลงท้ายด้วยคำว่าแบบไทยๆ ซึ่งเราควรจะเปลี่ยนตรงนี้ ถามว่าอันนี้เป็นการต่อสู้ของคนทำหนังแค่นี้ไหม มันก็ไม่ใช่ อันนี้มันเป็นเรื่องของคนทุกคนแล้ว มันเป็นเรื่องของจิตสำนึกร่วมสมัยใหม่น่ะของคน(ใน)องค์รวม ซึ่งอันนี้เราก็ต้องสู้กันในเวทีใหญ่ แต่ผมแค่อยากจะพูดในเชิงว่าสิ่งเหล่านี้มันมีความสำคัญต่อคนในวงการหนัง ด้วยในความที่ว่าคนให้ทุนในฐานะที่เป็นรัฐเนี่ย ก็ยังมีกรอบอำนาจนำที่เขาครอบครองอยู่ในตอนนี้ ในความหมายต่างๆ ดังนั้นการที่เขาให้ทุนน่ะมันก็เหมือนกับการที่เขาสามารถกำกับกรอบนั้นได้อยู่ดี เพราะว่าถ้าเขาไม่อยากให้อะไรเกิดขึ้นเขาก็ไม่ให้ทุนใช่ไหมฮะ ก็จบ สิ่งนั้นก็จะไม่เกิดขึ้นได้ง่ายๆ เราต้องทำให้เห็นพลังตรงนี้ให้มากขึ้น แล้วเราก็อยากเห็นสิ่งนี้มันทลายลงมากยิ่งขึ้น ก็ประมาณนี้

ใบปิด หรือ โปสเตอร์ เป็นสื่อโฆษณาที่เติบโตวิวัฒนาการมาคู่กับภาพยนตร์อย่างแยกจากกันไม่ได้ โดยในประเทศไทยนั้น รูปแบบของใบปิดก็มีการพัฒนามาตามยุคสมัยของเทคโนโลยีการผลิต ซึ่งช่วงเวลาที่เรียกว่าเป็นยุคทองของใบปิดหนังไทย ก็คือการค้นพบเทคนิค “การเขียนใบปิดด้วยสีโปสเตอร์” โดยบังเอิญของชายที่ชื่อ สมบูรณ์สุข นิยมศิริ หรือที่เรารู้จักกันในนาม “เปี๊ยกโปสเตอร์” และกลายเป็นจุดเริ่มต้นยุคทองของ “ใบปิดหนัง” สไตล์ไทยๆ ที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัวมาจนถึงทุกวันนี้

เพราะบังเอิญ..วันนั้นฝนตก

พ.ศ. 2496 ในวัย 21 ปี สมบูรณ์สุขที่ขณะนั้นเริ่มต้นอาชีพช่างเขียนที่ ร้านไพบูลย์การช่าง ซึ่งรับทำออกแบบป้ายโฆษณา และวาดคัตเอาท์ต่างๆ หลังจบจาก วิทยาลัยเพาะช่าง มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลรัตนโกสินทร์ ชั้นปีที่ 3 ก็ได้รับการว่าจ้างให้วาดภาพนักแสดงต่างประเทศ แม้ในช่วงเวลานั้น สีน้ำมันจะได้รับความนิยมในการใช้เขียนป้ายโฆษณาและคัทเอาท์ต่างๆ มากกว่า แต่ด้วยขนาดของภาพที่เล็ก ทำให้เขาตัดสินใจทดลองใช้สีโปสเตอร์ มาลองวาดรูปบุคคลสักครั้ง 

แต่เมื่อผ่านไปหลายวัน รูปที่ตั้งใจใช้สีโปสเตอร์ก็ไม่ได้ผลลัพธ์ที่ตั้งใจไว้ และเกือบจะล้มเลิกไปแล้ว จนถึงวันสุดท้ายที่จะลองเขียนรูปด้วยสีโปสเตอร์ ดันเป็นวันที่ฝนตก ก็ปรากฏผลลัพธ์ที่น่าอัศจรรย์ขึ้น

เปี๊ยกโปสเตอร์ได้เล่าให้ฟังไว้ว่า “พอรูปมันเล็ก การเขียนด้วยสีน้ำมันมันลำบาก (ภาพ)มันจะหยาบ เกลี่ยให้สีเนียนได้ยาก เลยลองซ้อมมือด้วยสีโปสเตอร์ เพราะเห็นว่ามันมีเนื้อสีนิดหน่อยและผสมกับน้ำเขียน(ทำให้เกลียสีได้ง่าย) ปัญหาคือ เวลาเขียนจุดนี้แล้วไปเขียนจุดต่อไป สักพักไอ้ตรงนั้นก็แห้ง มันก็เอามาต่อสีจากตรงนี้ตรงนั้นก็ไม่ได้ ตอนแรกจะไม่พยายามละ สู้ไม่ไหว กลัวจะไม่ทัน กะจะทดลองเป็นวันสุดท้ายละ พอดีวันนั้นฝนตก ความชื้นก็เข้ามาในบ้าน ก็เริ่มสังเกตว่าทำไมวันนี้เขียนได้ สีไม่ค่อยแห้ง (เลยรู้ว่า)เพราะได้ไอ ได้ละอองจากน้ำฝนเข้ามา”

เมื่อรู้เคล็ดลับในการใช้สีโปสเตอร์ในการเขียนภาพบุคคลแล้ว เปี๊ยกโปสเตอร์จึงคิดค้นเครื่องมือที่มาใช้ในการเขียนภาพด้วยสีโปสเตอร์โดยเฉพาะขึ้นมา จากการสังเกตสิ่งของรอบตัว เอามาประกอบรวมกันจนกลายเป็น “เครื่องชะลอการแห้งของสี” ที่นำหัวพ่นแอร์บรัชมาเชื่อมติดกับฝาขวดน้ำขนาดเล็กที่บรรจุน้ำเอาไว้ ก่อนจะนำหัวพ่นไปติดกับปั๊มลมขนาดเล็ก เพื่อให้ลมดันน้ำในขวดผ่านหัวแอร์บรัช จนเกิดเป็นละอองไอน้ำออกมา เพื่อช่วยให้เกิดความชื่น ทำให้เกลี่ยสีโปสเตอร์ได้ตามต้องการ 

นอกจากเครื่องชะลอการแห้งแล้ว เปี๊ยกโปสเตอร์ยังประดิษฐ์เครื่องทุ่นแรง ทั้ง “ถาดแช่สีโปสเตอร์” ที่นำเอาถาดทำน้ำแข็งในตู้เย็นบ้านๆ มาวางบนถังอลูมิเนียมที่สั่งทำขึ้นใส่ได้พอดี วิธีใช้คือใส่น้ำแข็งลงไปในถังก่อนจะวางถาดลงไป ความเย็นของน้ำแข็งจะทำให้สีโปสเตอร์ไม่จับตัวเป็นก้อน สามารถผสมเพียงครั้งเดียวและใช้วาดได้ต่อเนื่อง ทำให้สีไม่ผิดเพี้ยน ไม่ต้องผสมสีใหม่

รวมไปถึง “เครื่องยกเฟรมภาพ” ที่เปี๊ยกโปสเตอร์ นำระบบชักรอกด้วยมอเตอร์ มาประกอบกับตัวเฟรมไม้ที่ใช้วางกระดาษ ทำให้สามารถปรับตัวเฟรมขึ้นลงได้ตามใจชอบ โดยไม่จำเป็นต้องก้มตัวลงไปหรือเปลี่ยนท่าทางในการเขียนรูป

สิ่งเหล่านี้ทำให้เห็นว่า นอกเหนือจากความสามารถในการเขียนภาพแล้ว เปี๊ยกโปสเตอร์ยังเป็นผู้ริเริ่มสร้างนวัฒกรรมที่เป็นจุดเริ่มต้น ของความนิยมในการใช้สีโปสเตอร์เขียนใบปิดหนังในเวลาต่อมา

จากใบปิด 2 สี สู่การพิมพ์แบบ 4 สี

หลังจากค้นพบเทคนิคการเขียนด้วยสีโปสเตอร์แล้ว โอกาสแรกที่เปี๊ยกโปสเตอร์ได้เขียนใบปิดหนังด้วยวิธีนี้ เกิดขึ้นเมื่อ พิสิฐ ตันสัจจา เจ้าของ โรงหนังเฉลิมไทย หนึ่งในโรงหนังชื่อดังของยุคนั้น และเป็นต้นกำเนิดของโรงหนังเครือ Apex ที่คนรุ่นหลังรู้จักกันอย่าง ลิโด หรือ สกาล่า ได้มาให้เขาช่วยออกแบบและเขียนใบปิดหนังต่างประเทศเรื่องหนึ่ง ที่ตั้งชื่อไทยว่า ‘เกาะรักเกาะสวาท’ (ไม่ทราบปีฉายและชื่อภาษาอังกฤษ) โดยกำชับว่าอยากได้ไอเดียที่แปลกใหม่ ไม่เหมือนใคร นั่นทำให้เขาตัดสินนำเทคนิคการเขียนด้วยสีโปสเตอร์ที่ค้นพบ มาใช้เขียนใบปิดหนังจริงๆ เป็นครั้งแรก

และด้วยเทคนิคนี้ ทำให้ได้ภาพใบปิดที่สวยงามแปลกตา โดยเฉพาะใบหน้าของบุคคลที่สีเรียบเนียน และชื่นชอบในการใช้สีน้ำตาลอมเหลืองและสีดำ อันเป็นเทคนิคที่ได้รับอิทธิพลมาจาก แรมบรันต์ (Rembrandt van Rijn) ศิลปินที่เขาชื่นชอบ และยังกลายเป็นสไตล์การวาดภาพบุคคล ที่ถูกส่งต่อไปยังลูกศิษย์ของเขา จนกลายเป็นเอกลักษณ์หนึ่งของใบปิดสไตล์ไทยอีกด้วย

ทว่าในห้วงเวลานั้นเทคนิคการพิมพ์ในไทยยังไม่สามารถพิมพ์ใบปิดที่มีสีสันมากขนาดนี้ได้ ทำให้พิสิฐได้ส่งต้นฉบับไปพิมพ์ในระบบออฟเซ็ต 4 สี ที่ประเทศฮ่องกง ทำให้กล่าวได้ว่าใบปิดหนังเรื่อง ‘เกาะรักเกาะสวาท’ เป็นใบปิดแรกของไทย ที่ใช้การวาดด้วยสีโปสเตอร์และพิมพ์ด้วยระบบออฟเซ็ตแบบ 4 สี

ด้วยความชื่นชอบในฝีมือ ทำให้พิสิฐชักชวนเปี๊ยกโปสเตอร์ไปทำงานเป็นช่างเขียนประจำโรงหนังเฉลิมไทย และที่นี่ก็คือสถานที่สร้างชื่อเสียงของเขา ไปจนถึงทำให้บรรดาผู้สร้างหนังชาวไทย เริ่มเข้ามาให้เขาเขียนใบปิดหนังไทยด้วยเทคนิคสีโปสเตอร์นี้มากขึ้นเรื่อยๆ

และเมื่องานเริ่มมากจนไม่สามารถรับมือด้วยตัวคนเดียวได้ ทำให้เปี๊ยกโปสเตอร์มองหาช่างเขียนฝีมือดี มาฟอร์มทีมรับงานออกแบบและเขียนใบปิดหนังอย่างจริงจัง และเป็นที่รู้จักกันในชื่อ “สำนักเปี๊ยกโปสเตอร์” นั่นเอง

ใบปิดหนังไทยสไตล์ ยิ่งเยอะยิ่งดี

จุดเด่นของใบปิดด้วยสีโปสเตอร์นั้น นอกจากความสวยงามของภาพแล้ว รายละเอียดต่างๆ ทั้งการใส่ตัวละครจำนวนมากลงไปในภาพ หรือการยกฉากเด็ดฉากขายมาใส่ไว้ในภาพ จนหลายครั้งกลายเป็นความแน่นแทบไม่เหลือพื้นที่ว่าง ก็เป็นเสน่ห์ของใบปิดไทย ที่มาจากการออกแบบ “ตามสั่ง” ของเจ้าของหนังนั่นเอง

โดยขั้นตอนการออกแบบใบปิดของไทยในยุคนั้น ก็เริ่มจากที่เจ้าของหนังจะส่งภาพนิ่งต่างๆ มาให้ หรือถ้าเป็นหนังที่ยังอยู่ในระหว่างถ่ายทำ ก็ต้องเข้าไปในกองถ่ายเพื่อเก็บภาพนิ่งกลับมาออกแบบ เขียนเป็นภาพร่างออกมา เสร็จแล้วจึงนำกลับไปให้เจ้าของหนังดูอีกที ถ้าแบบผ่าน จึงนำกลับมาเขียนจนเสร็จ ก่อนให้เจ้าของหนังดูอีกครั้ง ซึ่งในขั้นตอนสุดท้ายนี้ อาจจะมีการแก้ไข หรือเพิ่มรายละเอียดเข้าไปในภาพตามที่เจ้าของหนังต้องการ

อังเคิล – อดิเรก วัฏลีลา เล่าให้ฟังว่า “อย่างถ้าเป็นหนังรัก เราก็ต้องขายตัวละคร ขายวิว หนังไปถ่ายที่ไหน ไปเชียงใหม่ ไปนิวยอร์ค หรือเป็นโลเคชั่นแปลก เช่นเจมส์ บอนด์ ไปถ่ายที่เขาตะปู ก็ต้องวาดใส่ลงไป มีรถไฟ มีเครื่องบิน ให้คนดูรู้ว่าลงทุนนะ”

ทว่าหลายครั้ง คำขอของเจ้าของหนังก็เป็นความลำบากใจของช่างเขียนเหมือนกัน ซึ่ง บรรณหาร ไทธนบูรณ์ หนึ่งในศิษย์ ‘สำนักเปี๊ยกโปสเตอร์’ เล่าให้ฟังว่า “บางครั้ง คำขอของผู้จ้างมันก็ผิดธรรมชาติ เช่นเขาอยากได้ปืนอันใหญ่ๆ ซึ่งมุมมองมันไม่ได้ไง แต่เขาก็อยากได้ปืนใหญ่ๆ วาดไปทำไมปืนใหญ่กว่ามือตั้งเยอะ มันไม่ควรจะเป็นอย่างนั้น แต่มันคือความต้องการของเจ้าของเขา หรือแม้แต่คำพูดที่ว่า หนังไทยมันต้องระเบิดภูเขาเผากระท่อม ซึ่งบางครั้งมีไม่มีในหนังเราก็ไม่รู้ แต่เจ้าของหนังขอให้เขียนใส่ลงไป เราก็ต้องเขียน คือตามปกติช่างเขียนเขาก็จะออกแบบการวางคอมโพสต์ต่างๆ ให้มันดูกลมกลืนอยู่แล้วในตอนแรก”

แต่ในความล้นๆ สไตล์ใบปิดหนังของไทย ที่เล่าทุกอย่างที่อยู่ในหนังลงไป ก็กลายเป็นความคลาสสิคที่เป็นหนึ่งในเอกลักษณ์ของใบปิดในช่วงเวลานั้นก็ว่าได้

คุณผู้อ่านที่สนใจในใบปิดสไตล์ไทยๆ แบบนี้ สามารถมาเยี่ยมชมได้ ในนิทรรศการ “ใบปิด” จัดขึ้นโดยความร่วมมือของ WOOF PACK , Doc Club & Pub.  และ หอภาพยนตร์ Thai Film Archive 

โดยภายในนิทรรศการมีการจัดแสดงต้นฉบับของใบปิดหนัง จากช่างเขียนตัวจริงที่อยู่คู่วงการหนังมาตลอด 50 ปี อันหาชมได้ยาก ตั้งแต่วันนี้ – 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2565 เวลา 10.00 – 21.00 น. ที่ Woof Pack Gallery (ชั้น 2 อาคาร Woof Pack)